Wochenblatt – Gazeta Niemców w Rzeczypospolitej Polskiej

Wochenblatt – Gazeta Niemców w Rzeczypospolitej Polskiej

Bruno Kosak wird 80: „Wir waren wie Affen im Zoo“

20160524_143859
Bruno Kosak mit Generalkonsulin Elisabeth Wolbers in Breslau, 24. Mai 2016. Foto: M. Baumgarten

 

wersja polska ponizej

 

Es gibt wohl kein Amt, das Bruno Kosak nicht übernommen hat. Abgeordneter im polnischen Sejm war eines davon. Doch Erfüllung fand Kosak nicht bei der Arbeit in Warschau, sondern in seiner Heimat Schlesien, im Lubowitzer Eichendorff-Zentrum. Vor Kurzem bekam er für seinen Einsatz um die deutsche Sprache und Kultur das Bundesverdienstkreuz. Nun wird er 80, zur Ruhe setzen will er sich aber noch lange nicht.

 

 

AUDIO: Marie Baumgarten

 

Er runzelt die Stirn, wiegt den Kopf nach links und rechts und prustet hörbar aus: „Wenn! es gelingt, werde ich es wohl nicht mehr erleben“, sagt Bruno Kosak in der Gewissheit, dass sich die Prozedur noch hinziehen wird. Die Rede ist vom Wiederaufbau der Schlossruine in Lubowitz. Zur Zeit wird über konkrete Pläne für den Wiederaufbau beraten. Dies ist zwar seit Langem ein Ziel, nun soll es aber ans Eingemachte gehen und Anträge an die EU sollen gestellt werden – Ausgang ungewiss. Doch dass es gelingt, ist ein großer Wunsch von Bruno Kosak – Eichendorffliebhaber und Vorsitzender des Eichendorff-Vereins und seit Kurzem Träger des Bundesverdienstkreuzes. Am 24. Mai überreichte ihm die deutsche Generalkonsulin in Breslau Elisabeth Wolbers die Auszeichnung.

 

 

20160604_185439
Die Schlossruine in Lubowitz, hier Mai 2016. Foto: M. Baumgarten

 

 

Im Sejm kritisch beäugt

„Ich bin überwältigt“, sagt Kosak. „Das ist der wichtigste Moment in meinem Leben nach meiner Wahl zum Sejmabgeordneten.“ In den Sejm kam Kosak 1991. Damals gab es dort sieben Abgeordnete der Deutschen Minderheit, darunter Kosak, der eigentlich auf Listenplatz 8 war und mit einer tatsächlichen Wahl nicht gerechnet hatte. „Im Sejm beäugte man uns kritisch“, berichtet Kosak, „sie wollten wissen, wer wir sind und wie wir sprechen. Wir waren wie Affen im Zoo.“  Präsident Polens war damals Lech Wałęsa, er traf sich auch zu Gesprächen mit den sieben Abgeordneten der Deutschen Minderheit. Dabei ging es unter anderem um zweisprachige Ortsschilder für Schlesien: „Ich habe nichts dagegen“, habe Wałęsa gesagt, die Deutschen müssten die Kosten aber selber tragen. „Er war ein netter Kerl, überhaupt nicht abgehoben“, lobt Kosak.

 

 

20160601_134613
Als Abgeordneter trifft Kosak Spitzenvertreter der Politik aus Polen und Deutschland. Hier mit Helmut Kohl. Foto: privat

 

 

Während seiner Zeit im Sejm bis 1994 trifft Kosak viele Spitzenvertreter der Politik aus Polen und Deutschland. „Ich erinnere mich gern an ein Treffen mit dem kühlen Genscher. Er wollte wissen, wie die Wahlen liefen. Ich sagte ihm, dass jeder zweite, den ich traf, mir sagte, er hätte mich gewählt. Da lachte Genscher und sagte, ihm ginge es ebenso.“ Trotzdem war es in Warschau einsam, jeder lebte für sich. „Im Jahr 1992 war ich 204 Tage in Warschau. Ich war froh, als ich wieder zu Hause war.“

 

 

Schlesien ist zu Hause

Zu Hause – das ist und bleibt Schlesien. Dazu gehört die Schlossruine in Lubowitz und das nahe gelegene Eichendorff-Begegnungszentrum. Als Chef des Eichendorff-Vereins gibt es für ihn immer was zu tun. „Wenn ich im Kalender sehe, dass  einmal kein Termin eingetragen ist, bin ich erstaunt, wie das sein konnte“, lacht Kosak, der trotz seiner 80 Jahre immer noch rüstig ist und voller Tatendrang. Wenn er mal nicht im Eichendorff-Zentrum ist, ist er mit dem Chor „Heimatklang“ unterwegs, zu den Proben jeden Donnerstag oder wie im Mai zum Auftritt in Tirol. Musik spielte im Leben von Bruno Kosak immer schon eine große Rolle: „Bei uns wurde immer musiziert“, erinnert sich Kosak. Der Vater spielte Klavier, gemeinsam wurde gesungen.

 

 

20160604_190212
Bruno Kosak mit seinem Chor Heimatklang in Lubowitz im Mai 2016. Foto: M. Baumgarten

 

 

Der Krieg kommt

„Und wenn er anfing, melancholische Lieder zu spielen, dann sagte die Mutti: Lass mal den Vati. Dann wussten wir, ihn bedrückt etwas.“ Und dann kam der Tag, als der Vater die Familie verlassen musste. „Mutti weinte und Vati stand mit gepacktem Koffer an der Tür – Krieg!“ Nazi-Deutschland hatte Polen überfallen – es ist das Jahr 1939. Bruno ist gerade drei Jahre alt. Plötzlich allein mit der Mutter und der älteren Schwester. In Eichendorffmühl, seinem Heimatort. Doch ehe sich die Familie versieht, ist der Vater wieder zu Hause – nach nur drei Wochen.

 

„Zu Weihnachten waren wir wieder zusammen und haben Weihnachtslieder gesungen.“ Lange hat man von den Kriegswirren nichts mitbekommen. Der Familie ging es gut: „Uns mangelte es nie am täglich Brot und die Menschen waren fröhlich“, erzählt Kosak. Das änderte sich ab den Jahren 1943/44. „Dann hörte man von ersten Toten – gefallen. Auch meine Tante hat einen Sohn verloren. Wir wussten: Jetzt wird es ernst.“ Als die Rote Armee näher rückte, beschließt die Familie zu flüchten. Weit kommen sie nicht. Nach 15 Kilometern fallen sie den Russen in die Hände, doch ihnen gelingt die Flucht  zurück nach Eichendorffmühl. „Dann begannen für mich die längsten Ferien meines Lebens“, so Kosak.

 

20160601_134712
Bruno Kosak im Alter von vier Jahren mit der Schwester und den Eltern. Foto: privat

 

Gefährliche Spiele

Da die Schule in Trümmern lag, gab es vorerst keinen Unterricht. „In der Zeit haben wir viel Blödsinn angestellt.“ Weil es keine Puppe, keinen Ball, weil es gar nichts gab, spielten Bruno und seine Kameraden mit Munition und Granaten, die noch überall herumlagen, oder versuchten Minen zu entschärfen – mit verheerenden Folgen. „Es gab einen heftigen Knall – meinen Freund Heinrich, er war 14, und den Anführer von unserer Bande, hatte es erwischt.“ Kosak zeigt auf seinen Daumennagel: „Das war das größte Stück, das von Friedrich übrig blieb.“ Nach den Ferien ging es wieder zur Schule, die nun eine polnische war.

 

 

Ein offenes Bekenntnis

Bruno, der bisher nur deutsch konnte, lernte die neue Sprache schnell beim Spielen mit seinen polnischen Kameraden. Das Problem war ein anderes: „Aus meinem Namen machten sie Brunon Kozak.“ Einige nannten ihn Hadziaj. Bruno spürt die Diskriminierung. Genau wie Jahre später die Kinder, sie bekommen schlechtere Noten als die Mitschüler trotz der gleichen Leistungen. „Da wusste ich, es ist Zeit auszureisen.“ 1978, Kosak kündigt seine Stelle, doch der Antrag wird abgelehnt – immer wieder. Heute mit 80 ist Bruno Kosak froh, dass er nicht nach Deutschland gegangen ist: „Die Heimat zu vermissen wäre sehr schwer für mich gewesen.“

 

Nach dem offenen Bekenntnis, aufgrund deutscher Abstammung ausreisen zu wollen, nehmen Freunde und Bekannte Abstand. Der hat mir schon immer nach einem Preußen gestunken – heißt es. „Das tat weh“, sagt Kosak. Auch Kollegen aus der Arbeit wandten sich ab. Kosak hatte – wie der Vater – den Beruf des Lehrers ergriffen, war in Kosel sogar Schuldirektor, überall beliebt. Danach konnte er in seinen alten Beruf nicht mehr einsteigen – das habe er sich selbst zuzuschreiben, sagten man ihm.

 

 

Die deutsche Sprache – ein Erbe des Vaters

Von nun an verteilte Kosak Essensmarken dort, wo er mal Schuldirektor war. Später bekommt er eine gut bezahlte Stelle im Kinderheim. Derweil flüchten seine vier Kinder eines nach dem anderen in die BRD. „Wir stehen an der Mauer“, schreibt die Tochter, „aber an der guten Seite.“ Bruno Kosak ist zufrieden. Er weiß, für die Kinder stehen nun alle Türen offen. Obwohl sie anfangs nur ein paar Brocken deutsch sprechen – im Kommunismus war das verboten. Anders Bruno Kosak, der deutsch nie verlernt hat. „Wenn ich als Bub mit meinen Eltern polnisch sprach, bekam ich eben keine Antwort“, sagt er. Außerdem hat er fast jedes Buch verschlungen, das Karl May je geschrieben hat und kann noch heute daraus zitieren. „Du musst lesen, lesen, lesen, sagte mein Vater. Wenn ich dir auch nicht viel hinterlasse, dann wenigstens die deutsche Sprache.“ Und die liegt Bruno Kosak besonders am Herzen.

 

 

20160601_150213
Bruno Kosak zu Besuch an der Berliner Mauer. Seine Kinder waren noch vor dem Mauerfall in die BRD geflohen. Foto: privat.

 

Als die Mauer fällt und der Weg für die Deutsche Minderheit in Polen frei wird, setzt sich Kosak für die Gründung der Deutschen Bildungsgesellschaft ein, die 1996 registriert wurde. Zu ihren Zielen gehört die Förderung der deutschen Sprache. In Kosel-Rogau gründet er außerdem eine Minderheitenschule, die seit dem Jahr 2015 Goethe-Schule heißt. Kosak bedauert, dass in den schlesischen Familien immer weniger deutsch gesprochen wird, die negativen Auswirkungen könne er an der Goethe-Schule beobachten. „Der Unterricht wird auf deutsch geführt, aber wenn es zur Pause klingelt, ist es, als hätten die Kinder nie ein deutsches Wort gehört. Sofort schalten sie auf polnisch um.“ Kosak führt das auf ein Desinteresse an der deutschen Sprache zurück, ein Resultat von mangelndem Nationalstolz. „Das beunruhigt mich, sagt er. Diese Unruhe wird mich wohl bis zum Schluss nicht mehr loslassen.“  Auch das gehört dazu, wenn man für etwas brennt. Und Bruno Kosak brennt für die deutsche Sprache und seine Heimat Schlesien. Er brennt für Eichendorff-Dichtung und für Musik. Und er kann sich nicht vorstellen, mit 80 Jahren mal einen Tag lang nichts zu tun.

 

20160524_152317
Nach der Verleihung des Bundesverdienstkreuzes. Bruno Kosak hält eine Rede, neben Dankesworten spricht er darüber, was ihn besorgt. “Den Deutschen fehlt Stolz”, so Kosak. Foto: M. Baumgarten

 

Lieber Bruno Kosak, herzlichen Glückwunsch!

 

Marie Baumgarten

 

 

Nie ma bodaj funkcji, której Bruno Kosak nie objął. Jedną z nich była funkcja posła w polskim Sejmie. Jednak spełnienie znalazł Kosak nie w pracy w Warszawie, lecz na rodzinnym Śląsku, w Centrum im. Eichendorffa w Łubowicach. Niedawno za swój wkład w pielęgnowanie języka i kultury niemieckiej otrzymał Krzyż Zasługi Republiki Federalnej Niemiec. Obecnie kończy 80 lat, ale bynajmniej nie zamierza przechodzić w stan spoczynku.

 

Marszczy czoło, kołysze głową w lewo i prawo, po czym słyszalnie wypuszcza powietrze: „Dnia, w którym to się uda, chyba raczej nie dożyję“, mówi Bruno Kosak mając pewność, że cała procedura jeszcze długo potrwa. Mowa o odbudowie ruin zamku w Łubowicach. Obecnie trwają narady dotyczące konkretnych planów odbudowy ruin zamku.

 

 

20160604_185439
Die Schlossruine in Lubowitz, hier Mai 2016. Foto: M. Baumgarten

 

 

Taki cel wytyczono sobie już dawno, ale dopiero teraz miałaby nastąpić jego realizacja, choć jeszcze nie wiadomo, czy wnioski o środki unijne, które zostaną niebawem złożone, odniosą pozytywny skutek. Bardzo życzyłby sobie tego Bruno Kosak – miłośnik twórczości Eichendorffa i zarazem przewodniczący Stowarzyszenia im. Eichendorffa, a od niedawna kawaler Federalnego Krzyża Zasługi, które to odznaczenie wręczyła mu 24 maja w gmachu Konsulatu Generalnego Niemiec we Wrocławiu konsul Elisabeth Wolbers.

 

 

20160524_152239
Die Breslauer Generalkonsulin Elisabeth Wolbers verleiht Bruno Kosak das Bundesverdienstkreuz. 24. Mai 2016. Foto: M. Baumgarten

 

 

Krytyczne spojrzenia w Sejmie

„Jestem poruszony do głębi“, mówi Kosak. „To jest najważniejsza chwila w moim życiu od czasu wyboru na posła Sejmu.“ Do Sejmu Bruno Kosak trafił w 1991 roku, kiedy to zasiadało w nim siedmiu posłów z ramienia Mniejszości Niemieckiej, w tym Kosak, który startując z ósmego miejsca listy właściwie nie liczył na to, że faktycznie zostanie wybrany. „W Sejmie patrzono na nas krytycznie“, opowiada Kosak. „Chcieli wiedzieć, kim jesteśmy i jak mówimy. Byliśmy jak małpy w zoo.“  Prezydentem RP był wówczas Lech Wałęsa, który odbył też rozmowy z grupą siedmiu posłów Mniejszości Niemieckiej. Ich tematem były między innymi perspektywy ustawienia na Śląsku dwujęzycznych tablic z nazwami miejscowości: „Nie mam nic przeciwko temu“, powiedział Wałęsa dodając, że Niemcy będą jednak musieli sami ponieść koszty tego przedsięwzięcia. „To był miły gość, w ogóle nie jakiś wyniosły“, chwali Kosak. W okresie zasiadania w Sejmie, czyli do 1994 roku, Kosak spotyka wielu czołowych przedstawicieli polityki z Polski i Niemiec. „Chętnie wspominam spotkanie z Genscherem, który zapytał mnie o przebieg wyborów. Odpowiedziałem, że co drugi człowiek, jakiego spotkałem, twierdził, że zagłosował na mnie. Na co Genscher zaśmiał się i powiedział, że w jego przypadku jest podobnie.“ Mimo to w Warszawie było samotnie, każdy żył w swoim świecie. „W roku 1992 minęło 204 dni mojego pobytu w Warszawie. Odetchnąłem z ulgą, gdy wróciłem do domu.“

 

 

20160601_150242
Der polnische Sejm mit sieben deutschen Abgeordneten. Foto: privat

 

20160601_134613
Als Abgeordneter trifft Kosak Spitzenvertreter der Politik aus Polen und Deutschland. Hier mit Helmut Kohl. Foto: privat

 

 

Śląsk jest domem

Śląsk jest i zawsze będzie domem, którego częścią są też ruiny łubowickiego zamku oraz pobliskie Centrum Spotkań im. Eichendorffa. Jako szef Stowarzyszenia im. Eichendorffa Bruno Kosak zawsze ma coś do zrobienia. „Jeśli zobaczę w terminarzu, że w danym dniu nie mam żadnego spotkania, to jestem zdziwiony, jak to się mogło stać“, śmieje się Kosak, który pomimo, że ma 80 lat, jest nadal krzepki i pełen energii. Gdy akurat nie jest w Centrum im. Eichendorffa, jeździ z chórem „Heimatklang“, przychodzi na próby, które odbywają się w każdy czwartek, a w maju był wraz z zespołem na występie w Tyrolu. Muzyka zawsze odgrywała dużą rolę w życiu Bruno Kosaka: „U nas zawsze się muzykowało“, wspomina Kosak, którego ojciec grał na pianinie, razem też śpiewano.

 

 

20160604_190212
Bruno Kosak mit seinem Chor Heimatklang in Lubowitz im Mai 2016. Foto: M. Baumgarten

 

 

Nadchodzi wojna

„A gdy zaczynał grać melancholijne pieśni, to mama mówiła, żebym zostawił tatę w spokoju. Wtedy wiedzieliśmy, że coś go trapi.“ Aż przyszedł dzień, w którym ojciec musiał opuścić rodzinę. „Mama płakała, a tato stał u drzwi z zapakowaną walizką – wojna!“ Nazistowskie Niemcy napadły na Polskę – jest rok 1939. Bruno ma dopiero trzy lata. Nagle zostaje sam z matką i starszą siostrą w rodzinnej miejscowości Eichendorffmühl (Brzeźnica). Ani się jednak rodzina obejrzała, a ojciec już był z powrotem w domu – po zaledwie trzech tygodniach. „W Święta Bożego Narodzenia znów byliśmy razem i śpiewaliśmy kolędy.“ Przez długi czas nic nie było słychać o wojennej zawierusze, a rodzinie dobrze się powodziło: „Nie brakowało nam nigdy powszedniego chleba, a ludzie byli zadowoleni“, opowiada Kosak. Zmieniło się to od przełomu lat 1943/44. „Wtedy usłyszeliśmy o pierwszych zabitych – poległych. Także moja ciocia straciła syna. Wiedzieliśmy, że teraz zacznie się na poważnie.“ W miarę zbliżania się Armii Czerwonej rodzina postanowiła uciec. Daleko jednak nie zaszli, bo już po przebyciu 15 kilometrów wpadli w ręce Rosjan, lecz mimo to udało im się uciec z powrotem do Eichendorffmühl. „Wtedy zaczęły się dla mnie najdłuższe wakacje w moim życiu“, mówi Kosak.

 

 

20160601_134712
Bruno Kosak im Alter von vier Jahren mit der Schwester und den Eltern. Foto: privat

 

 

Niebezpieczne zabawy

Jako że szkoła leżała w gruzach, nie było na razie lekcji. „W tym czasie robiliśmy dużo głupstw.“ Ponieważ nie było żadnych lalek, ani piłek, ponieważ nie było nic, Bruno i jego koledzy bawili się amunicją i granatami, których wszędzie było pełno, albo próbowali rozbrajać miny, co miało tragiczne skutki. „Rozległ się potężny huk – trafiło mojego kolegę Heinricha, który miał 14 lat i był przywódcą naszej bandy.“ Kosak pokazuje na paznokieć palca: „To był największy kawałek, jaki został z Friedricha.“ Po wakacjach znów zaczęła się szkoła, tyle że już polska.

 

 

20160601_144504
Bruno Kosak mit Kameraden. Foto: privat.

 

 

Otwarta deklaracja

Bruno, który do tej pory mówił wyłącznie po niemiecku, szybko nauczył się nowego języka bawiąc się ze swoimi polskimi kolegami. Problem był inny: „Z mojego imienia i nazwiska zrobili Brunona Kozaka.“ A niektórzy mówili na niego „hadziaj”. Bruno czuje dyskryminację. Wiele lat później ten sam los spotyka jego dzieci, które dostają gorsze stopnie niż inni uczniowie pomimo jednakowych wyników w nauce. „Wtedy zdałem sobie sprawę, że czas wyjechać.“ Wniosek złożony w 1978 roku zostaje odrzucony – potem kolejne. Dziś, mając 80 lat, Bruno Kosak cieszy się, że nie wyjechał do Niemiec: „Byłoby mi bardzo ciężko z dala od rodzinnych stron.“

Po otwartym zadeklarowaniu zamiaru wyjazdu ze względu na niemieckie pochodzenie odsuwają się od niego przyjaciele i znajomi. Jeden z nich stwierdza: „Ten to mi zawsze zalatywał Prusakiem”. „To bolało“, mówi Kosak. Także koledzy z pracy odwrócili się od niego. Kosak – podobnie jak jego ojciec – obrał zawód nauczyciela, był w Koźlu nawet dyrektorem szkoły, wszyscy go lubili. Potem nie mógł już wrócić do tej profesji, co, jak mu powiedziano, „sam sobie zawdzięczał”.

 

 

20160601_150119
Bruno Kosak ganz privat. Foto: privat

 

 

Język niemiecki – dziedzictwo po ojcu

Odtąd Kosak rozdawał bony na żywność tam, gdzie był dyrektorem szkoły. Później jednak dostaje dobrze płatną posadę w domu dziecka. W międzyczasie czwórka jego dzieci jedno po drugim ucieka do RFN. „Stoimy pod murem“, pisze córka, „ale po dobrej stronie.“ Bruno Kosak jest zadowolony. Wie, że dla jego dzieci wszystkie drzwi stoją otworem, chociaż z początku mówią bardzo słabo po niemiecku, bo „za komuny” był zakaz posługiwania się tym językiem. Inaczej było w przypadku Bruno Kosaka, który języka niemieckiego nigdy nie zapomniał. „Kiedy będąc młodym chłopakiem mówiłem do rodziców coś po polsku, to po prostu nie dostawałem odpowiedzi“, mówi. Poza tym pochłaniał zwłaszcza książki autorstwa Karla Maya – do dziś potrafi z nich cytować. „Musisz czytać, czytać, czytać – mówił mi ojciec. Chociaż nie pozostawiam ci wiele, to przynajmniej pozostawiam ci język niemiecki.“ A ten szczególnie leży Bruno Kosakowi na sercu.

 

 

20160601_150213
Bruno Kosak zu Besuch an der Berliner Mauer. Seine Kinder waren noch vor dem Mauerfall in die BRD geflohen. Foto: privat.

 

 

Gdy upada mur berliński i otwiera się droga dla mniejszości niemieckiej w Polsce, Kosak angażuje się w założenie Niemieckiego Towarzystwa Oświatowego, które zostaje zarejestrowane w 1996 roku. Jednym z jego celów jest promowanie języka niemieckiego. W Koźlu-Rogach zakłada poza tym szkołę mniejszościową, która od 2015 roku nosi nazwę szkoły im. Goethego. Kosak ubolewa nad tym, że w śląskich rodzinach coraz mniej mówi się po niemiecku, czego negatywne następstwa obserwuje w szkole im. Goethego. „Lekcje są prowadzone po niemiecku, ale gdy rozlegnie się dzwonek na przerwę, dzieci zachowują się tak, jak gdyby nigdy nie słyszały po niemiecku ani słowa. Od razu przechodzą na język polski.“ Kosak uważa, że przyczyna leży w braku zainteresowania językiem niemieckim w rezultacie utraty dumy narodowej. „To mnie niepokoi”, mówi. „I jest to niepokój, który chyba do końca mnie nie opuści.“ I tak właśnie musi być, gdy się coś kocha, a Bruno Kosak kocha język niemiecki i swoją śląską ojczyznę. Kocha poezję Eichendorffa oraz muzykę. I pomimo 80 lat nie potrafi sobie wyobrazić, by mógł choćby przez jeden dzień nic nie robić.

 

 

20160524_152317
Nach der Verleihung des Bundesverdienstkreuzes. Bruno Kosak hält eine Rede, neben Dankesworten spricht er darüber, was ihn besorgt. “Den Deutschen fehlt Stolz”, so Kosak. Foto: M. Baumgarten

 

 

Drogi panie Bruno, serdeczne gratulacje!

 

Marie Baumgarten

 

Show More