Wer in den letzten Jahren seine deutschen Dokumente z.B. im Oppelner deutschen Konsulat erneuert hatte, stieß möglicherweise auf Probleme, vor allem bei der Namensführung, die anders als früher nun auf der polnischen Schreibweise basiert. Wir haben im deutschen Generalkonsulat in Breslau nachgefragt.
Foto: Rudolf Urban
Wersja polska poniżej
Seit mehreren Jahren wird unsere Redaktion immer wieder darüber informiert, dass das deutsche Konsulat in Oppeln den bisherigen deutschen Vor- und Nachnamen im deutschen Pass nun “zwangspolonisiert”. Das hätten sie gerade von einer deutschen Institution nicht erwartet. Ist das etwa das Ergebnis der “effektiven Staatsangehörigkeit”?
Es trifft nicht zu, dass das deutsche Konsulat in Oppeln bei der Ausstellung von Personaldokumenten deutsche Namen „zwangspolonisiert“. Das Konsulat ist wie alle deutschen Behörden an die jeweils geltende Rechtsprechung der deutschen Gerichtsbarkeit gebunden. Gesetze ändern sich im Lauf der Zeit aus den verschiedensten Gründen; auch die Rechtsprechung ist einem ständigen Wandel unterworfen. Im konkreten Einzelfall kann dies bedeuten, dass das Ergebnis der rechtlichen Prüfung eines Sachverhalts nach den aktuellen Rechtsvorschriften anders ausfällt als in der Vergangenheit. Gerade das deutsche Namensrecht unterlag in den vergangen Jahren einem ständigen Wandel angesichts der allgemeinen gesellschaftlichen Entwicklung in Deutschland.
Bei der Entscheidung über die Ausstellung eines deutschen Personaldokuments, sei es ein Reisepass oder ein Personalausweis, sind u.a. auch die Angaben zur Person des Antragstellers anhand der vorliegenden Unterlagen, vorrangig der deutschen Geburtsurkunde, zu prüfen. Die Namensführung im deutschen Recht ist erst dann rechtsverbindlich geklärt, wenn sie in ein deutsches Personenstandsregister eingetragen worden ist. Die Namenseintragung im bisherigen eventuell noch gültigen Pass oder Personalausweis ist hingegen nicht rechtsverbindlich, ebenso wenig der in einer Einbürgerungsurkunde oder in einem Staatsangehörigkeitsausweis eingetragene Name.
Viele Antragsteller in Polen haben neben der deutschen auch die polnische Staatsangehörigkeit. Auch in anderen Ländern gibt es Antragsteller mit doppelter Staatsangehörigkeit. Zunächst muss geklärt werden, welches Recht auf diesen Personenkreis anzuwenden ist. Jeder Staat ist mit der Rechtsproblematik befasst, wie er eigene Staatsangehörige behandelt, die gleichzeitig auch die Staatsangehörigkeit eines anderen Landes besitzen. Diese Frage ist nicht nur aufgrund historischer Entwicklungen relevant, sondern gewinnt angesichts der zunehmenden Globalisierung und Mobilität der Weltbevölkerung sowie der weltweiten Migration an Bedeutung.
Das Kammergericht Berlin entschied in der Frage des anzuwendenden Namensrechts mit Beschluss vom 04. November 2008, dass bei der Bestimmung des Namens eines deutsch-ausländischen Mehrstaaters, der vor dem 01. September 1986 im Ausland geboren wurde, die sogenannte „Effektive Staatsangehörigkeit“ Gültigkeit hat.
Und was ist nun die „effektive Staatsangehörigkeit“?
Am 01. September 1986 trat eine Novellierung des sogenannten „Internationalen Privatrechts“ in Kraft, das u.a. die Frage beantwortet, welches nationale Recht der deutsche Rechtsanwender bei der Behandlung eines Falls des Zivilrechts mit Bezug auch zu einer ausländischen Rechtsordnung zu beachten und anzuwenden hat. Bis zu dieser Reform gab es keine eindeutige gesetzliche Regelung zur Behandlung von Mehrstaatern. In der Rechtspraxis behalf man sich mit dem Prinzip der effektiven Staatsangehörigkeit, d.h. es wurde anhand der Lebensumstände der betreffenden Person entschieden, zu welcher Rechtsordnung der Betreffende in seinem Alltagsleben die stärkste Beziehung hat. Erst 1986 wurde der Grundsatz verankert, dass für Mehrstaater, die neben der ausländischen auch die deutsche Staatsangehörigkeit besitzen, grundsätzlich deutsches Recht anzuwenden ist.
Da diese neue gesetzlich Regelung erst ab 1. September 1986 gilt, stellte sich die Frage, nach welcher Rechtsordnung heute Fälle aus der Zeit davor zu behandeln sind. Dies gilt insbesondere im Bereich des Namensrechts bei Mehrstaatern. Die Rechtsprechung des Kammergerichts bestätigte den vor dem 01. September 1986 geltenden Grundsatz der effektiven Staatsangehörigkeit und bindet sowohl deutsche Gerichte als auch deutsche Behörden, solange keine anderslautende höchstrichterliche Entscheidung ergeht.
Deshalb folgen die Standesämter in Berlin, insbesondere das für Auslandsstandesfälle meist zuständige Standesdesamt I in Berlin, und das Auswärtige Amt dem Beschluss des Kammergerichts vom 04. November 2008, der sich auf alle Deutschen mit mindestens einer weiteren Staatsangehörigkeit bezieht. Angesichts der langen Geltungsdauer deutscher Personaldokumente kann dies dazu führen, dass der heute für Passangelegenheiten zuständige Konsularbeamte des Konsulats Oppeln, genauso wie seine Kolleginnen und Kollegen an anderen deutschen Auslandsvertretungen weltweit, bei Passfällen von Mehrstaatern die Namensführung anders bewertet als sein Vorgänger dies vielleicht vor Erlass des Kammergerichtsurteils getan hat, wenn die Namensführung noch nicht in einem deutschen Personenstandsregister eingetragen worden ist.
Die Auslandsvertretungen sind sich der Tragweite des Beschlusses des Kammergerichts Berlin bewusst. Deshalb gibt es das Bestreben, die bisher gewohnte Namensführung zu beachten. Diese Bestrebungen müssen sich aber im Rahmen des geltenden Rechtes bewegen, sodass nicht in allen Fällen das vom Betroffenen gewünschte Namensergebnis erreicht werden kann.
Wenn nun also ein deutsch-polnischer Doppelstaater, der zwar in Polen geboren wurde und hier auch weiterhin wohnt, sich trotz allem der deutschen Staatsangehörigkeit näher verbunden fühlt, also auch zumindest in Deutschland seinen deutschen Namen tragen möchte, folglich machen, damit er nicht einen deutschen Pass mit seinem polnischen Namen bekommt?
Wenn diese Person vor dem 01. September 1986 geboren wurde und ihre Namensführung bisher noch nicht durch eine Eintragung in ein deutsches Personenstandsregister verbindlich festgelegt ist, kann sie ihre engere Bindung nach Deutschland im Rahmen eines Antrages auf Nachbeurkundung der Geburt in Deutschland auf dem von den deutschen Auslandsvertretungen in Polen vorgehaltenen Formblatt begründen und durch geeignete Nachweise belegen. Zu beachten ist aber, dass nicht die gefühlte Bindung ausschlaggebend ist, sondern objektive Merkmale herangezogen werden. Dazu gehören vorrangig berufliche, familiäre und kulturelle Bindungen, die Sprachzugehörigkeit und die Ausübung des Wahlrechts in Deutschland. Der für die Bearbeitung des Antrages auf Nachbeurkundung der Geburt in Deutschland zuständige deutsche Standesbeamte wird dann anhand der gemachten Angaben und Nachweise die effektive Staatsangehörigkeit ermitteln und feststellen, ob polnisches oder deutsches Namensrecht die Namensführung bestimmt.
Und was ist mit Personen, die nach dem besagten 1.09.1986 geboren wurden?
Wenn die Person nach dem 01. September 1986 geboren wurde, geht die deutsche Rechtstellung hinsichtlich der Namensführung in einem deutschen Personaldokument vor.
Osoby, które w ostatnich latach aktualizowały swoje niemieckie dokumenty, np. w opolskim konsulacie RFN, mogły natrafić na problemy zwłaszcza w kwestii używania nazwisk, których pisownia w odróżnieniu od pierwotnej opiera się obecnie na zasadach właściwych językowi polskiemu. Zapytaliśmy o to w Konsulacie Generalnym Niemiec we Wrocławiu.
Od szeregu lat nasza redakcja otrzymuje informacje o tym, że konsulat Niemiec w Opolu dokonuje „przymusowej polonizacji” niemieckich dotychczas imion i nazwisk figurujących w niemieckich paszportach. Tego ludzie się nie spodziewali po niemieckiej instytucji. Czyżby był to efekt wprowadzenia „efektywnego obywatelstwa”?
Nie jest prawdą, że konsulat Niemiec w Opolu wystawiając dokumenty tożsamości dokonuje „przymusowej polonizacji“ niemieckich imion czy nazwisk. Konsulat, podobnie jak wszystkie niemieckie urzędy, podlega aktualnie obowiązującemu orzecznictwu niemieckiej jurysdykcji. Przepisy prawa zmieniają się z biegiem czasu z najróżniejszych powodów, także orzecznictwo ulega stałym zmianom. W konkretnych przypadkach może to oznaczać, że w świetle aktualnych przepisów prawnych wynik prawnej weryfikacji danego stanu rzeczy wypada odmiennie niż w przeszłości. Akurat niemieckie prawo regulujące kwestię nazwisk podlegał w minionych latach ciągłym zmianom ze względu na ogólny rozwój sytuacji społecznej w Niemczech.
W ramach podejmowania decyzji o wystawieniu niemieckiego dokumentu tożsamości, czy to paszportu, czy dowodu osobistego, trzeba też m.in. sprawdzić dane dotyczące osoby wnioskodawcy w oparciu o przedłożone dokumenty, w pierwszym rzędzie niemiecki akt urodzenia. Według niemieckiego prawa kwestia używania nazwiska jest wyjaśniona w prawnie wiążący sposób dopiero wówczas, gdy zostało ono wpisane do niemieckiego rejestru stanu cywilnego. Natomiast wpisanie nazwiska do dotychczas ewentualnie jeszcze ważnego paszportu czy dowodu osobistego nie jest prawnie wiążące, podobnie jak imię czy nazwisko wpisane do aktu nadania obywatelstwa czy dokumentu potwierdzającego jego posiadanie.
Wielu wnioskodawców zamieszkałych w Polsce ma nie tylko niemieckie obywatelstwo, lecz także polskie. Również w innych krajach są wnioskodawcy posiadający podwójne obywatelstwo. W pierwszej kolejności trzeba wyjaśnić, jakie prawo ma zastosowanie do tego kręgu osób. Każde państwo ma do czynienia z problematyką prawną dotyczącą traktowania własnych obywateli, którzy jednocześnie posiadają obywatelstwo innego kraju. Jest to kwestia istotna nie tylko na tle procesów historycznych, zyskuje ona bowiem na znaczeniu w obliczu postępującej globalizacji oraz rosnącej mobilności ludności świata, a także globalnego zjawiska migracji. Sąd II Instancji w Berlinie decyzją z 4 listopada 2008 roku orzekł w sprawie mającego zastosowanie prawa regulującego kwestię nazwisk, że ustalając nazwisko osoby, która oprócz niemieckiego obywatelstwa posiada też obywatelstwo innego kraju, urodzonej przed 1 września 1986 roku za granicą, należy oprzeć się na zasadach tzw. efektywnego obywatelstwa.
A czym jest to „efektywne obywatelstwo”?
1 września 1986 roku weszła w życie nowelizacja tzw. międzynarodowego prawa prywatnego, która m.in. odpowiada na pytanie, którego prawa narodowego powinny przestrzegać Niemcy jako użytkownik prawa, zajmując się przypadkami z zakresu prawa cywilnego odnoszącymi się do zagranicznych ustrojów prawnych. Do chwili wprowadzenia tej reformy nie było jednoznacznych uregulowań ustawowych dotyczących zasad traktowania osób mających więcej niż jedno obywatelstwo. W praktyce prawnej radzono sobie, stosując zasadę efektywnego obywatelstwa, co oznacza, że uwzględniając okoliczności życiowe danej osoby, decydowano, z którym ustrojem prawnym taka osoba jest najbardziej związana w codziennym życiu. Dopiero w 1986 roku ustanowiono zasadę, że w odniesieniu do osób, które oprócz zagranicznego obywatelstwa posiadają też obywatelstwo niemieckie, należy zasadniczo stosować prawo obowiązujące w Niemczech.
Ponieważ ta nowa regulacja prawna obowiązuje dopiero od 1 września 1986 roku, zachodziło pytanie, według jakiego porządku prawnego należy dziś rozpatrywać przypadki pochodzące z okresu przed jej wprowadzeniem, zwłaszcza w zakresie stosowania prawa regulującego kwestię nazwisk osób mających więcej niż jedno obywatelstwo. Orzeczenie wydane przez Sąd II Instancji potwierdziło ważność obowiązującej przed 1 września 1986 roku zasady efektywnego obywatelstwa i ma ono moc wiążącą zarówno dla niemieckich sądów, jak i niemieckich urzędów, dopóki nie zostanie wydana odmienna decyzja Sądu Najwyższego.
Dlatego urzędy stanu cywilnego w Berlinie, w szczególności Urząd Stanu Cywilnego nr 1 właściwy w większości przypadków dotyczących stanu cywilnego osób przebywających za granicą, a także Ministerstwo Spraw Zagranicznych stosują się do postanowienia Sądu II Instancji wydanego 4 listopada 2008 roku, które odnosi się do wszystkich Niemców mających przynajmniej jeszcze jedno obywatelstwo. Ze względu na długi okres ważności niemieckich dokumentów tożsamości może się więc zdarzyć, że urzędnik konsulatu w Opolu odpowiedzialny obecnie za sprawy paszportowe, podobnie jak jego koledzy w innych przedstawicielstwach zagranicznych Niemiec na całym świecie, rozpatrując przypadki paszportowe osób mających więcej niż jedno obywatelstwo, wyda inną ocenę używanego nazwiska od tej, którą być może dał jego poprzednik przed wydaniem wyroku Sądu II Instancji, jeżeli używane nazwisko nie zostało jeszcze wpisane do rejestru stanu cywilnego w Niemczech.
Przedstawicielstwa zagraniczne są świadome doniosłości postanowienia wydanego przez Sąd II Instancji w Berlinie, w związku z czym istnieje dążenie do uwzględnienia nazwiska, do którego dana osoba przywykła. Dążenia te muszą jednak funkcjonować w ramach obowiązującego prawa, co sprawia, że nie we wszystkich przypadkach udaje się uzyskać pożądany dla danej osoby rezultat w kwestii jej nazwiska.
Czy zatem osoba posiadająca polskie i niemieckie obywatelstwo, urodzona w Polsce i nadal tutaj zamieszkała, która mimo wszystko czuje bliższą więź z niemieckim obywatelstwem i w związku z tym pragnie nosić swoje niemieckie nazwisko przynajmniej w Niemczech, może i powinna coś zrobić, aby nie dostać niemieckiego paszportu, w którym będzie figurowało jej polskie nazwisko?
Jeżeli osoba ta urodziła się przed 1 września 1986 roku, a używane przez nią nazwisko nie zostało dotychczas wiążąco potwierdzone wpisem do niemieckiego rejestru stanu cywilnego, to może ona uzasadnić swoją bliższą więź z Niemcami, składając na formularzu przygotowanym przez niemieckie przedstawicielstwa w Polsce wniosek o udokumentowanie urodzenia w Niemczech oraz przedkładając stosowne dokumenty potwierdzające ten fakt. Należy jednak pamiętać, że decyduje nie poczucie więzi, lecz obiektywne czynniki, do których zaliczają się w pierwszym rzędzie więzi natury zawodowej, rodzinnej czy kulturowej, przynależność językowa oraz fakt wykonywania prawa wyborczego w Niemczech. Niemiecki urzędnik stanu cywilnego odpowiedzialny za rozpatrzenie wniosku o udokumentowanie urodzenia w Niemczech ustali wówczas na podstawie przedstawionych informacji i dowodów efektywne obywatelstwo oraz stwierdzi, czy o używaniu nazwiska stanowi polskie czy niemieckie prawo regulujące kwestię nazwisk.
A co z osobami, które urodziły się po wspomnianej dacie 1.09.1986 roku?
Jeżeli dana osoba urodziła się po 1 września 1986 roku, to pierwszeństwo ma niemieckie stanowisko prawne odnośnie do używania nazwiska w niemieckich dokumentach tożsamości.
Rudolf Urban
