Wochenblatt – Gazeta Niemców w Rzeczypospolitej Polskiej

Wochenblatt – Gazeta Niemców w Rzeczypospolitej Polskiej

Kosznajdrzy i Kosznajderia. Odpominanie ludzi i miejsc

 

Od co najmniej dekady widoczny jest wzrost zainteresowania Kosznajdrami i Kosznajderią, zarówno z polskiej, jak i z niemieckiej strony. Wiele informacji poświęconych tej grupie można odnaleźć w internecie i licznych publikacjach. Coraz częściej Kosznajdrzy i ich historia są (na nowo) przedmiotem badań historyków, etnologów… także socjologów. Organizowane są konferencje i sympozja. Coraz więcej osób, odkrywając również swoje korzenie rodzinne, zaintrygowanych jest wyjątkową historią tej społeczności i ziemi. Kim właściwie byli Kosznajdrzy i gdzie mieszkali?

 

Była to ludność niemiecka w większości wyznania rzymskokatolickiego, zamieszkała od 1434 r. do 1945 r. na pograniczu Pomorza Gdańskiego (Pommerellen) i Wielkopolski, dokładniej na obszarze między Chojnicami (Konitz), Tucholą (Tuchel), a Kamieniem Krajeńskim (Kamin). Są to głównie potomkowie chłopów niemieckich, sprowadzonych przez zakon krzyżacki w XV–XVI w. głównie z okolic Osnabrück w Dolnej Saksonii. Początkowo osadnictwo tej ludności miało miejsce w sześciu wsiach na zachód od Tucholi: Ciechocin (Dt. Cekzin), Lichnowy (Lichnau), Ostrowite (Osterwick), Piastoszyn (Petzin), Silno (Frankenhagen) i Sławęcin (Schlagenthin). Głównym ośrodkiem Kosznajderii szybko stało się Ostrowite. Do dziś nie ustalono pochodzenia nazwy Kosznajder, lecz przypuszcza się, że pochodzi ona od nazwiska urzędnika starostwa tucholskiego (Kosznewski, Kossniewski, Kośniewski), zarządzającego tym terenem od 1484 r. Z tego powstała nazwa Koschnäwjer, Koschnäwen, a potem Kosznajder – czyli „ludzie Kosznewskiego”. Inne źródła podają, że nazwa Kosznajder nadana została przybyszom przez zasiedziałą ludność pomorską (pommerellische), w nawiązaniu do ich codziennej pracy na roli – koszenia.

 

 

Wśród Polaków i Niemców

Obszar Kosznajderii w poszczególnych okresach należał do różnych organizmów administracyjno-państwowych: do 1308 r. wchodził w skład księstwa pomorskiego, w latach 1308–1466 ziemie należały do państwa zakonu krzyżackiego, od 1466 do 1772 – do Królestwa Polskiego, w latach 1772–1920 – do Prus. W latach 1920–1939 Kosznajderia znalazła się w granicach państwa polskiego, w województwie pomorskim, w latach 1939–1945 na terenach włączonych do III Rzeszy, a od w 1945 r. znajduje się ponownie w granicach Polski.

Kosznajdrzy, dzięki zamieszkiwaniu na zwartym terytorium, przez wiele stuleci zachowali swoją odrębność etniczną i kulturową, mimo że wkrótce po ich osiedleniu, w wyniku zawartego po tzw. wojnie trzynastoletniej w 1466 r. pokoju toruńskiego, przez ponad trzy wieki byli pod polskim panowaniem. Jako lokalna grupa etniczna odróżniali się zarówno od Polaków, jak i od Niemców, sprowadzonych na Pomorze Gdańskie w ramach kolonizacji niemieckiej. Z Polakami łączyło Kosznajdrów wyznanie rzymskokatolickie, a odróżniał język niemiecki i obyczaje. Z osadnikami niemieckimi łączył ich, tylko częściowo, język (posługiwali się dialektem języka dolnoniemieckiego, gwarą południowo-tylnopomorską/süd-hinterpommersche Mundart), a odróżniało ich wyznanie. Niemcy pomorscy byli bowiem w zdecydowanej większości protestantami. Wielowiekowe sąsiedztwo poskutkowało przenikaniem się obu kultur i narodów i małżeństwami mieszanymi, polsko-kosznajderskimi i kaszubsko-kosznajderskimi oraz częściową asymilacją kolejnych pokoleń Kosznajdrów.

 

Das Einzugsgebiet der Koschneider
Foto: Rink, Joseph: Die Orts-und Flurnamen der Koschneiderei in: Quellen und Darstellungen zur Geschichte Westpreußens, 12, Danzig 1926

 

Wkład w rozwój regionu

Obecność Kosznajdrów w regionie miała niezwykle pozytywny wpływ na jego rozwój cywilizacyjny. Większość zamieszkałych tu osób trudniła się rolnictwem i rozwijała nowe metody uprawy ziemi. Byli pionierami budowy młynów wodnych i wiatrowych w okolicy, uprawy i przędzenia lnu, ogrodnictwa, także mleczarstwa, piekarnictwa, browarnictwa i gorzelnictwa. Kosznajdrzy rozwinęli rzemiosło na wysokim poziomie, trudnili się kowalstwem, stolarstwem, krawiectwem i rybołówstwem. Posiadali warsztaty ceramiki, cegielnie oraz drobne wytwórnie domowe, np. obuwia i drewnianych przyborów kuchennych. W wyniku intensywnego gospodarowania do 1905 r. osiedlili 19 wsi i przysiółków z 8892 mieszkańcami.

Kosznajdrzy przywiązywali dużą wagę do rozwoju kulturalnego, dbali o kształcenie dzieci i młodzieży, którą wysyłali na naukę do szkół w regionie, głównie do szkoły na wyższym poziomie w Chojnicach prowadzonej przez jezuitów (1623–1773). Później, w poł. XIX w. dzieci Kosznajdrów uczyły się również gimnazjum w Chełmnie (Culm/Kulm) oraz w seminariach nauczycielskich w Grudziądzu (Graudenz), Tucholi (Tuchel) i w Kościerzynie (Berent).

 

 

Ofiary kulturkampfu

Kosznajdrzy stanowili specyficzną grupę etniczną i wyjątek od reguły, zgodnie z którą w XIX w. kryterium wyznaniowe było traktowane jako synonim kryterium narodowościowego, bowiem w ok. 80% byli katolikami. Wyłamywali się z utrwalonego wówczas stereotypu „Polaka-katolika, Niemca-ewangelika”. Stąd też boleśnie odczuli skutki pruskiej polityki kulturkampfu, zwłaszcza sekularyzacji klasztorów i ograniczenia kształcenia katolickich duchownych. W obronie swoich praw 6.11.1872 r. powołali „Katholischer Volksverein für die Koschneiderei und Umgebung” z siedzibą w Ostrowitem. W okresie kulturkampfu symboliczną postacią dla Kosznajdrów – i dla Kaszubów – był biskup chełmiński Augustyn Rosentreter (13.01.1844–4.10.1926), ur. we wsi Oborowo (Abrau) w rodzinie kosznajderskiej, który wspierał Polaków w ich dążeniach do obrony języka i kultury.

Po 1920 r., kiedy cały obszar Kosznajderii znalazł się w granicach Polski, Kosznajdrzy pozostali na miejscu. Utożsamiani byli przez otoczenie z resztą pomorskich Niemców. W czasie okupacji hitlerowskiej oskarżani byli o wspieranie nazistów, choć wielu z nich odmawiało służby w Wehrmachcie i służyło w Armii Krajowej.
Funkcjonowanie Kosznajdrów na Pomorzu Gdańskim, jako zwartej grupy, skończyło się wraz z 1945 r. i powojennymi wysiedleniami Kosznajdrów do Niemiec. Obecnie pozostali nieliczni ich potomkowie i osoby identyfikujące się z tą grupą. Kilka osób jest członkami założonej po 1989 r. mniejszości niemieckiej w Chojnicach. Pozostały także materialne ślady obecności Kosznajdrów, np. gotycki kościół w Ostrowitem, chata kosznajderska w Silnie oraz cmentarze, np. w we wsiach: Lichnowy, Ciechocin, Ostrowite, Obkas (Obkas), Moszczenica (Mosnitz), Sławęcin.

Z rodziny kosznajderskiej wywodził się m.in. dr Joseph Rink, historyk i autor prac o Kosznajderii, prof. Paul Panske, teolog i regionalista pomorski, prof. Johann Schweminski, nauczyciel gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu.

 

Magdalena Lemańczyk

 

O autorce: Magdalena Lemańczyk, socjolożka, adiunkt w Zakładzie Studiów nad Niemcami Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk. Wśród zainteresowań badawczych znajdują się m.in. stosunki polsko-niemieckie w XX w., mniejszości niemieckie w Europie oraz mniejszości narodowe i etniczne w Polsce. Jest także współautorką opublikowanej w 2020 r. książki „Mniejszość niemiecka w województwie opolskim jako wartość dodana”.

Show More