Wochenblatt – Gazeta Niemców w Rzeczypospolitej Polskiej

Wochenblatt – Gazeta Niemców w Rzeczypospolitej Polskiej

Ostpreußen oder Polen?

 

 

Es ist 100 Jahre her, dass in den meisten Landkreisen im südlichen Ostpreußen die Bevölkerung in einer Volksabstimmung über die staatliche Zugehörigkeit dieser Landkreise nach dem Ersten Weltkrieg entscheiden durfte. In diesem auf Grundlage des Versailler Vertrags am 11. Juli 1920 unter der Kontrolle der Sieger des Ersten Weltkriegs durchgeführten Plebiszit sprach sich eine sehr deutliche Mehrheit, in vielen Orten sogar 100 Prozent, für einen Verbleib bei Ostpreußen aus.

 

Ankunft der Wähler in Marienwerder
Foto. Wikipedia, gebürenfrei

 

Wersja polska poniżej

Die Volksabstimmung im südlichen Ostpreußen sowie in Teilen Westpreußens reiht sich in mehrere Plebiszite ein, die auf den deutschen Territorien stattfanden, die nach dem Ersten Weltkrieg politisch umstritten waren, aber durch die Bestimmungen des Versailler Vertrags nicht direkt vom Deutschen Reich abgetreten werden mussten. Der zeitlichen Reihenfolge nach waren das 1920 Schleswig sowie Ost- und Westpreußen, 1921 Schlesien und schließlich 1935 das Saarland.

 

 

Organisatorische Hintergründe

Die ursprünglich geplante Dreiteilung des Gebietes Ostpreußens ohne Abstimmung wurde nach deutschen Protesten und auf Drängen Großbritanniens aufgegeben. In welchem Gebiet die Volksabstimmung stattfinden sollte, wurde in Artikel 94 des Versailler Vertrags (für die westpreußischen Kreise Artikel 96) bestimmt. Es ging um die damaligen ostpreußischen Landkreise Allenstein, Johannisburg, Lötzen, Lyck, Neidenburg, Oletzko, Ortelsburg, Osterode, Rößel und Sensburg sowie die westpreußischen Kreise Marienburg, Marienwerder, Rosenberg und Stuhm. Ausgenommen von der Regelung war ausdrücklich der Kreis Soldau, der wegen der dort verlaufenden Eisenbahnlinie Warschau-Danzig direkt an Polen fiel.

Dieses Abstimmungsgebiet wurde entmilitarisiert und die deutsche Verwaltungsspitze ausgewiesen. Kontakte der Beamten zu Vorgesetzten in Berlin oder Königsberg wurden unterbunden, aber die Verwaltung wurde nicht suspendiert. Es wurden zwei Reichs- und Staatskommissare für Ost- und Westpreußen eingesetzt, die gleichzeitig die deutschen Belange vertreten und die Interalliierte Kommission mit Vertretern aus Großbritannien, Frankreich, Italien und Japan unterstützen sollten, die Mitte Februar 1920 die Verwaltung der Region übernahm. Zur Überwachung der Abstimmung wurden britische und italienische Truppen stationiert. Stimmberechtigt waren am 11. Juli 1920 alle Einwohner des Abstimmungsgebiets über 20 Jahre und die dort vor dem 1. Januar 1905 geborenen Personen.

 

 

Ungleiche Chancen der Kampagnen

Diese letzte Bestimmung entschied zwar die Abstimmung nicht, war aber mit verantwortlich für die überwältigende Mehrheit für den Verbleib bei Ostpreußen. Während die zweite polnische Republik auf ausgewanderte Polen hoffte, warb die deutsche Seite bei den Masuren und Ermländern, die auf Arbeitssuche vor allem ins Ruhrgebiet gegangen waren. Deutsch- und polnischsprachige Zeitungen, Aktivisten und Agitatoren lieferten sich im Vorfeld der Volksabstimmung hitzige Gefechte. Da damals Diskussionen nicht nur mit Worten, sondern auch auf der Straße mit körperlichen Argumenten geführt wurden, kam es zu Gewalttätigkeiten und auch Todesfällen, gerade auf der zahlenmäßig deutlich unterlegenen polnischen Seite. Ihr fehlte es an Mitstreitern für einen richtigen Wahlkampf. Polen aus anderen Gebieten des Deutschen Reichs oder direkt aus Polen wurden von der lokalen Bevölkerung nicht akzeptiert. Auf der deutschen Seite hingegen gab es verschiedene Organisationen mit über 200.000 Aktivisten, die sich für den Verbleib der Gebiete bei Ostpreußen einsetzten und meist von der deutschen Verwaltung unterstützt wurden.

 

 

Äußere und innere Einflüsse

Realistisch beurteilt war bei der Volksabstimmung am 11. Juli 1920 sowohl in den ost- als auch in den westpreußischen Landkreisen mit einer Entscheidung für Ostpreußen und damit für das Deutsche Reich zu rechnen. Wesentlichen Einfluss hatte hier die Fragestellung, eine Entscheidung zwischen Polen und Ostpreußen – und nicht dem Deutschen Reich – zu treffen. Mit ihrer konkreten Region, ihrer Heimat, mit der ostpreußischen Verwaltung konnten die Menschen etwas anfangen, „Polen“ hingegen blieb für viele abstrakt. Außerdem lief dadurch die berechtigte Kritik an der schlechten Situation des Deutschen Reichs mit dem Kapp-Putsch im März 1920, den Reparationszahlungen und der allgemeinen Instabilität ins Leere. Darüber hinaus hatten die Menschen in Ostpreußen die sehr erfolgreichen Schlachten zu Beginn des Ersten Weltkriegs bei Tannenberg und an den Masurischen Seen sowie die großzügige Hilfe aus dem restlichen Deutschen Reich für den Wiederaufbau ihrer in jener Zeit erlittenen Schäden noch gut in Erinnerung.
Polen stand damals im Krieg mit den Bolschewisten, die Lemberg und Warschau bedrohten, mit dem Rücken zur Wand. Das war für viele Menschen, die gerade die großen Schrecken des Ersten Weltkriegs erlebt hatten, wenig anziehend, zumal über die Rote Armee viele erschreckende Geschichten im Umlauf waren. Das neu entstandene Polen setzte in Ostpreußen auch auf nationalistische Töne, auf die Zustimmung der polnischsprachigen Bevölkerung, die – so der Tenor der Propaganda – nach der polnischen Teilung unter preußischer Besatzung gelitten hatte. Das sahen gerade die Masuren anders, die sich meist als staatstreue preußische Untertanen empfanden und zudem als entschiedene Protestanten mit den katholischen Polen wenig zu tun haben wollten.

 

 

Ergebnisse und Folgen

Die Ergebnisse der Volksabstimmung am 11. Juli 1920 lassen sich kurz zusammenfassen: erdrutschartige Siege für die deutsche Seite, für die polnische Option stimmten außer im Kreis Allenstein maximal 2,2 % der Personen, in den westpreußischen Kreisen waren es ein wenig mehr. Das alles bei einer Wahlbeteiligung von über 80%. In Oletzko, das später deswegen zu Treuburg umbenannt wurde, votierten nur 7 von 100.000 Menschen für Polen. Interessant ist, dass unter anderem dort fast alle polnischsprachigen Bürger für Ostpreußen stimmten, die Sprache also nicht den Ausschlag für das Abstimmungsverhalten gab, wie viele Polen gehofft hatten.
Für das aus deutscher Sicht mehr als hervorragende Ergebnis wurden viele Gedenksteine und 1928 das zentrale Abstimmungsdenkmal in Allenstein errichtet, das heute nicht mehr erhalten ist. In Allenstein entstand 1925 außerdem das Treudank-Theater, das bis heute – als Stefan-Jaracz-Theater – genutzt wird. Am 16. August 1920 wurde das Abstimmungsgebiet offiziell wieder an die deutsche Verwaltung übergeben.

Eine weitreichende Folge der Volksabstimmung war die Einführung eines neuen nationalen Denkens. Bis zum 11. Juli 1920 waren Ermländer, Masuren, Polen, Deutsche und weitere Volksgruppen in Ost- und Westpreußen gemeinsam Untertanen von König oder Kaiser, ohne sich sehr um ihre nationale Identität zu kümmern. Spätestens seit diesem Datum und den Kampagnen davor spielte die nationale Karte eine spaltende Rolle im alltäglichen Zusammenleben und in der weiteren Geschichte der Region.

Uwe Hahnkamp

 

Die Ausstellung „Versailles, die Volksabstimmung und wie es weiterging in Ermland und Masuren“ im Museum von Ermland und Masuren in der Burg in Allenstein kann seit der Wiedereröffnung der Museen besichtigt werden. Sie spannt einen Bogen vom Leid im Ersten Weltkrieg über den Vertrag von Versailles und das Plebiszit in Ostpreußen bis in die ersten Jahre nach dem Zweiten Weltkrieg. Der Schwerpunkt liegt hierbei auf der Lebenssituation der dort lebenden Menschen, die am 11. Juli 1920 eine folgenreiche Entscheidung zu treffen hatten und dies auf Grundlage ihres Alltags taten.

 

 

 

 

Historia: 100-lecie plebiscytu

 

Prusy Wschodnie czy Polska?

 

100 lat temu w większości powiatów na południu Prus Wschodnich ludność mogła zadecydować w referendum o przynależności państwowej tych powiatów po I wojnie światowej. W plebiscycie tym, który został przeprowadzony w oparciu o postanowienia traktatu wersalskiego 11 lipca 1920 roku pod kontrolą zwycięzców I wojny światowej, bardzo wyraźna większość, w wielu miejscowościach nawet 100 procent mieszkańców, wypowiedziała się za pozostaniem w Prusach Wschodnich.

 

 

Referendum w południowych Prusach Wschodnich, jak również w części Prus Zachodnich jest jednym z kilku plebiscytów, które odbyły się na terytoriach niemieckich, które były sporne politycznie po I wojnie światowej, ale które mocą postanowień traktatu wersalskiego nie musiały być od razu oddane przez Rzeszę Niemiecką. W porządku chronologicznym były to: Szlezwik i Prusy Wschodnie i Zachodnie w 1920 roku, Śląsk w 1921 roku i wreszcie Saara w 1935 roku.

 

 

Kontekst organizacyjny

Pierwotnie planowanego podziału Prus Wschodnich na trzy części bez głosowania zaniechano po niemieckich protestach i pod naciskiem Wielkiej Brytanii. Obszar, na którym miało się odbyć referendum, został określony w art. 94 traktatu wersalskiego (art. 96 dla powiatów zachodniopruskich). Dotyczyło to ówczesnych wschodniopruskich powiatów: olsztyńskiego, piskiego, giżyckiego, ełckiego, nidzickiego, oleckiego, szczycieńskiego, ostródzkiego, mnichowskiego i mrągowskiego oraz zachodniopruskich powiatów malborskiego, kwidzyńskiego, suskiego i sztumskiego. Powiat działdowski, który przypadł bezpośrednio Polsce z powodu przebiegającej przezeń linii kolejowej Warszawa – Gdańsk został jednoznacznie wyłączony z rozporządzenia.

Obszar plebiscytowy został zdemilitaryzowany, a czołowych przedstawicieli niemieckiej administracji wydalono. Uniemożliwiono kontakty urzędników z przełożonymi w Berlinie czy Królewcu, ale nie zawieszono funkcjonowania administracji. Do reprezentowania niemieckich interesów i wspierania Komisji Międzysojuszniczej, złożonej z przedstawicieli Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Japonii, która w połowie lutego 1920 roku przejęła administrację regionu, powołano dwóch komisarzy Rzeszy i państwowych dla Prus Wschodnich i Zachodnich. Głosowanie monitorowały stacjonujące oddziały brytyjskie i włoskie. Prawo do oddania głosu w dniu 11 lipca 1920 roku mieli wszyscy mieszkańcy obszaru plebiscytowego powyżej 20. roku życia oraz osoby urodzone przed 1 stycznia 1905 roku.

 

 

Nierówne szanse kampanii

Chociaż to ostatnie postanowienie nie rozstrzygnęło losów głosowania, był to jeden z powodów, dla których zdecydowana większość mieszkańców zdecydowała się pozostać w Prusach Wschodnich. Podczas gdy II Rzeczpospolita miała nadzieję na powrót polskich emigrantów, strona niemiecka zabiegała o Mazurów i Warmiaków, którzy w poszukiwaniu pracy wyjechali głównie do Zagłębia Ruhry. Niemieckie i polskie gazety, działacze i agitatorzy toczyli zagorzałe potyczki w okresie poprzedzającym referendum. Ponieważ dyskusje prowadzono wówczas nie tylko słowami, ale i na ulicach, z użyciem argumentów fizycznych, dochodziło do aktów przemocy, a nawet do zabójstw, zwłaszcza po stronie polskiej, która była dużo mniej liczna. Brakowało współtowarzyszy do przeprowadzenia porządnej kampanii wyborczej, a Polacy z innych obszarów Rzeszy Niemieckiej lub bezpośrednio z Polski nie byli akceptowani przez miejscową ludność. Po stronie niemieckiej natomiast istniały różne organizacje z ponad 200 tysiącami działaczy, którzy walczyli o pozostanie tych terenów w Prusach Wschodnich i byli w większości wspierani przez niemiecką administrację.

 

 

Wpływy zewnętrzne i wewnętrzne

Realnie oceniając, w referendum z 11 lipca 1920 roku należało się liczyć z rozstrzygnięciem na korzyść Prus Wschodnich, a tym samym Rzeszy Niemieckiej, zarówno w powiatach wschodnio-, jak i zachodniopruskich. Znaczny wpływ miała tu kwestia, czy zdecydować się na wybór między Polską a Prusami Wschodnimi, a nie Rzeszą Niemiecką. Ludzie wiedzieli, czym jest ich konkretny region, ich mała ojczyzna, administracja Prus Wschodnich, natomiast „Polska” dla wielu była abstrakcją. Poza tym uzasadniona krytyka złej sytuacji Rzeszy Niemieckiej trafiała w próżnię w obliczu puczu dokonanego przez Kappa w marcu 1920 roku, wypłat reparacji i powszechnego braku stabilności. Co więcej, mieszkańcy Prus Wschodnich wciąż dobrze pamiętali bardzo udane bitwy stoczone na początku I wojny światowej pod Tannenbergiem i nad Jeziorami Mazurskimi, a także hojną pomoc, jaka płynęła z pozostałych terenów Rzeszy Niemieckiej na rzecz odbudowy ze szkód poniesionych w tym okresie.

Polska była w tym czasie przyparta do muru w wojnie z bolszewikami, którzy zagrażali Lwowowi i Warszawie. Nie było to zbyt atrakcyjne dla wielu ludzi, którzy właśnie doświadczyli wielkiego horroru I wojny światowej, tym bardziej że krążyło wiele przerażających historii o Armii Czerwonej. W Prusach Wschodnich władze nowo powstałej Polski stawiały też na nacjonalistyczne tony, na aprobatę ludności polskojęzycznej, która podług propagandy ucierpiała pod pruską okupacją po rozbiorze Polski. Inne zdanie na ten temat mieli zwłaszcza Mazurzy, którzy przeważnie postrzegali siebie jako lojalnych poddanych państwa pruskiego, a ponadto, będąc zdeklarowanymi protestantami, nie chcieli mieć wiele wspólnego z katolickimi Polakami.

 

 

Wyniki i skutki

Wyniki referendum z 11 lipca 1920 roku można podsumować krótko: miażdżące zwycięstwa strony niemieckiej, na opcję polską głosowało maksymalnie 2,2% ludności z wyjątkiem powiatu olsztyńskiego, w powiatach zachodniopruskich było to nieco więcej. A wszystko to przy frekwencji wyborczej przekraczającej 80%. W Olecku (Oletzko), które z tego powodu przemianowano później na Treuburg, na Polskę głosowało tylko 7 na 100 tys. osób. Ciekawe, że między innymi tam prawie wszyscy polskojęzyczni obywatele głosowali za Prusami Wschodnimi, więc język nie przesądzał o sposobie głosowania, na co liczyło wielu Polaków.
Dla uczczenia znakomitego z perspektywy niemieckiej wyniku głosowania wzniesiono wiele kamieni pamiątkowych, a w 1928 roku w Olsztynie powstał centralny pomnik referendum. Niestety nie zachował się do dziś. Ponadto w 1925 roku w Olsztynie wybudowano Teatr Treudank, który jest użytkowany do dziś jako Teatr im. Stefana Jaracza. 16 sierpnia 1920 roku tereny objęte referendum zostały na powrót oficjalnie przekazane niemieckiej administracji.

Daleko idącą konsekwencją referendum było wprowadzenie nowego, narodowego sposobu myślenia. Do 11 lipca 1920 roku Warmiacy, Mazurzy, Polacy, Niemcy i inne grupy etniczne w Prusach Wschodnich i Zachodnich były wspólnymi poddanymi króla lub cesarza, nie troszcząc się zbytnio o swoją tożsamość narodową. Najpóźniej od tej daty i poprzedzających ją kampanii karta narodowa zaczęła odgrywać rozszczepiającą rolę w codziennym współżyciu i w dalszej historii regionu.

 

Uwe Hahnkamp

 

 

Wystawę „Wersal, referendum i dalsze wydarzenia na Warmii i Mazurach” w Muzeum Warmii i Mazur, mieszczącym się na zamku w Olsztynie, można zwiedzać od momentu ponownego otwarcia muzeów. Zatacza ona łuk od cierpień I wojny światowej poprzez traktat wersalski i plebiscyt w Prusach Wschodnich po dalsze konsekwencje, sięgające pierwszych lat po II wojnie światowej. Główny nacisk położono na sytuację życiową tutejszych ludzi, którzy 11 lipca 1920 roku musieli podjąć dalekosiężną decyzję, co uczynili w oparciu o doświadczenia ze swojego codziennego życia.

Show More