Alle 10 Jahre wird die Volkszählung durchgeführt, bei der nicht nur Fragen nach dem Bildungsgrad, dem Vermögensstand oder den Wohnverhältnissen gestellt werden, sondern eben auch nach der nationalen Zugehörigkeit. Für die Minderheiten sind die Ergebnisse aus verschiedenen Gründen von großer Bedeutung.
Foto: R.Urban
Polska wersja poniżej
Es ist alles von langer Hand geplant: Im vergangenen Jahr wurden in ganz Polen zwei Gemeinden ausgewählt, die eine Probezählung vornehmen mussten, damit vorrangig das computergestützte System erstmals getestet werden kann. In diesem Jahr wird die Probe im April nochmals wiederholt, diesmal in einer ausgewählten Gemeinde einer jeden Woiwodschaft in Polen. In Schlesien fiel die Wahl auf zwei Kommunen, in denen die deutsche Minderheit relativ zahlreich vertreten ist – Proskau (Woiwodschaft Oppeln) und Glatz (Woiwodschaft Niederschlesien).
Noch weiß man nicht viel
Norbert Rasch, der Proskauer Gemeindevorsitzende der Sozial-Kulturellen Gesellschaft der Deutschen im Oppelner Schlesien, hat sich mit dieser Probezählung bereits intensiv beschäftigt. „Ich habe schon im Stadtamt nachgefragt, wo man mir aber sagte, dass noch keine konkreten Informationen aus dem Statistischen Amt in Warschau gekommen sind. Wir bleiben aber am Ball, denn auch, wenn es nur ein Probelauf ist, wollen wir nicht, dass das Ergebnis zeigt, es gebe bei uns keine deutsche Minderheit“, sagt Rasch.
In Proskau soll es kein Thema nur für den Gemeindevorstand sein. Alle Ortsgruppen werden für die Probezählung sensibilisiert. „Wir hatten am Dienstag (25.02.) unseren traditionellen politischen ‚Sledzik‘ (am Tag vor Aschermittwoch gibt es noch kleine Feiern, bei denen vor allem Hering, also Sledzik verzehrt wird – Anm.d.Red.), also ein Treffen von Vertretern aller Strukturen der Gemeinde und Menschen, die uns in der Politik vertreten. Dort brachten wir auch die Volkszählung zur Sprache, damit sich unsere Mitglieder gut darauf vorbereiten“, berichtet Norbert Rasch.
Häufiger Irrtum
So eine Vorgehensweise für die eigentliche Volkszählung im Jahr 2021 wünscht sich die Deutsche Minderheit auch in all ihren Organisationen. „Wir müssen uns eben als Vereine und Verbände sowie deren Strukturen gut vorbereiten und uns als Mitglieder Gedanken machen“, appelliert Bernard Gaida, Vorsitzender des Verbandes Deutscher Gesellschaften in Polen und unterstreicht, dass es bei der Frage nach der Nationalität oft zu Verwirrungen kommt. “Nationalität ist keineswegs mit der Staatsangehörigkeit gleichzusetzen. Das sind zwei verschiedene Dinge! Auch wenn wir polnische Staatsbürger sind, können wir doch einer anderen Nation angehören. Wenn man sich aber keine großen Gedanken darüber macht, kommt es zu Fehlern”, meint Gaida. Dabei sind die Fragen nach der Staatsangehörigkeit, der Nationalität, sowie einer anderen Volksgruppe, der man sich zugehörig fühlt, klar voneinander getrennt: Während die Frage nach der Staatsbürgerschaft relativ weit vorne auftaucht, wird die Volkszugehörigkeit erst später abgefragt. Missverständnisse sollte es also keine geben, soweit man die beiden Begriffe auseinanderhält.
Drei große Themenfelder
Für die deutsche Minderheit in Polen sind die Ergebnisse und vor allem die Zahl derjenigen, die die deutsche Nationalität angeben, gleich aus drei Gründen wichtig. Zum einen geht es um einige Rechte, deren mögliche Realisierung in den Gesetzen an die Anzahl der Vertreter einer Minderheit in einer Gemeinde gekoppelt ist. So ist es z.B. mit der 20%-Hürde, die es ermöglicht, einfacher zweisprachige Ortsschilder in einer Gemeinde einzuführen. Wenn nämlich über 20% der Bevölkerung einer Gemeinde zu einer Minderheit gehören, reicht ein Beschluss des Gemeinderates, es bedarf keiner großangelegten Konsultationen. Ob aber in einer Gemeinde mehr als 20% der Bevölkerung einer konkreten Minderheit angehören, geht einzig und allein aus der Volkszählung hervor, andere Erhebungen werden nicht berücksichtigt. “Für uns als Deutsche ist also die Volkszählung wichtig, denn die deutsch-polnischen Ortsschilder sind eine Möglichkeit, unsere Existenz und Identität öffentlich darzustellen. Deshalb haben wir uns und unsere Strukturen auch seit der Einführung des Minderheitengesetzes darauf aufmerksam gemacht, wo es möglich ist, sich für diese zweisprachigen Ortsschilder einzusetzen. Mit der Zeit sind diese ein Teil der Landschaft geworden und das ist gut so. Wir sehen in der Öffentlichkeit Symbole unserer Existenz und Identität, die Mehrheitsbevölkerung zeigt damit ihre Toleranz für die Vielfalt der Kulturen und die Mehrsprachigkeit dieser Region”, sagt der VdG-Vorsitzende Gaida.
Zum zweiten es geht nicht nur darum zu sehen, welche Rechte man nun in Anspruch nehmen kann. Die Ergebnisse der Volkszählung sind auch wichtige Indikatoren für die Minderheiten selbst. Bei den letzten beiden Zählungen in den Jahren 2002 und 2011 lagen die Deklarationen der deutschen Nationalität relativ gleich. Vor knapp 20 Jahren gab es etwas mehr als 152.000 Deutsche in Polen, 10 Jahre später waren es etwas mehr als 147.000. “Die Volkszählung ist ein Beleg für die Stärke oder eben Schwäche einer Minderheit, ihre weitere Entwicklung oder ihren Rückgang. In unserem Fall lagen die Zahlen bei den letzten beiden Zählungen relativ nah beieinander, was bedeutet, dass wir als Deutsche in Polen keineswegs kleiner oder schwächer werden”, meint Bernard Gaida.
Für den VdG-Vorsitzenden spielt aber der dritte Grund für die Volkszählung eine noch wichtigere Rolle – es geht um die persönliche Auseinandersetzung mit den eigenen Wurzeln und der Identität. “Niemand von uns denkt jeden Tag daran, wer er ist, welcher Nation er sich zugehörig fühlt und warum es gerade so ist. Die Volkszählung gibt eine gute Möglichkeit, eben in sich zu gehen und über die eigene Herkunft nachzudenken”, meint Bernard Gaida und unterstreicht, dass dies keineswegs einfach ist: “Wir leben ja nicht nur in einer mehrheitlich polnischen Gesellschaft, wir leben in Schlesien, Pommern, Ermland-Masuren auch in einer ganz konkreten Region, sodass auch die regionale Komponente eine Rolle spielt. In Bezug auf die nationale Identität stellt sich eben die Frage, was uns unterscheidet von der Mehrheit im ganzen Land und in der Region. Uns Deutsche unterscheidet eben die Volkszugehörigkeit, die aber gleichzeitig keineswegs von der regionalen Identität wegzudenken ist”.
Wie wird gezählt?
Alle Einwohner Polens werden sich in einem Jahr diese und andere Fragen bei der Volkszählung stellen müssen, die Proskauer werden es erstmals auch schon in wenigen Wochen tun, und zwar auf dreierlei Weise. Zunächst ist jeder aufgerufen, Informationen über sich selbst eigenständig über das Internet einzugeben. Wer keinen Internetzugang hat, soll in Einrichtungen der Gemeinden die Möglichkeit dazu bekommen. Der zweite Schritt für alle, die sich nicht selbst gezählt haben oder die Fragen ausgelassen haben, ist eine telefonische Befragung durch Mitarbeiter des Statistischen Amtes. Und wenn das nicht klappt, muss man mit einem persönlichen Besuch rechnen.
Ob nun der Probelauf in diesem Jahr oder die eigentliche Zählung 2021, jeder ist zur Teilnahme verpflichtet. “Das Fernbleiben bringt aber keine Sanktionen mit sich, sodass ich davon ausgehe, dass nicht jeder an der Volkszählung wird teilnehmen wollen”, sagt der Proskauer Norbert Rasch. Zusätzlich wird gewiss die bevorzugte digitale Form der Zählung bei den Älteren auf Ablehnung stoßen. Daher, so Rasch, ist es wichtig, nicht nur über die Bedeutung des Volkzählung für die Minderheit zu sprechen, sondern auch, die Menschen über die Form aufzuklären. Dafür bleiben noch 13 Monate Zeit.
Rudolf Urban
Spis powszechny: W 2021 roku znów będziemy ankietowani, także w kwestii narodowości
Kim jestem?
Co dziesięć lat przeprowadzany jest spis powszechny, podczas którego padają nie tylko pytania o poziom wykształcenia, stan majątkowy czy warunki mieszkaniowe, lecz także o przynależność narodową. Dla środowisk mniejszości jego wyniki mają duże znaczenie z różnych przyczyn.
Wszystko dobrze zaplanowano. W minionym roku wybrano dwie gminy w Polsce, które miały dokonać spisu próbnego, głównie w celu wstępnego przetestowania skomputeryzowanego systemu do przeprowadzania spisów powszechnych. W tym roku próba zostanie powtórzona, tym razem w wybranej gminie z każdego województwa. Na Śląsku wybór padł na dwa samorządy, w których występuje stosunkowo duży odsetek członków mniejszości niemieckiej: Prószków (województwo opolskie) i Kłodzko (województwo dolnośląskie).
Na razie niewiele wiadomo
Norbert Rasch, przewodniczący gminnej organizacji Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Niemców na Śląsku Opolskim w Prószkowie, mocno zainteresował się wspomnianym spisem próbnym: – Pytałem już w urzędzie miasta, gdzie jednak powiedziano mi, że dotąd nie nadeszły konkretne informacje z Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie. Będziemy jednak trzymać rękę na pulsie, bo choć jest to tylko próba, to nie chcemy, aby jej wyniki pokazały, że u nas nie ma mniejszości niemieckiej – mówi Rasch.
W Prószkowie tematem tym zajmie się nie tylko zarząd gminny, na kwestię spisu próbnego uczulone zostaną wszystkie koła terenowe. – We wtorek (25.02.) mieliśmy swojego tradycyjnego „śledzika“ politycznego (w dniu poprzedzającym Środę Popielcową odbywają się jeszcze niewielkie uroczystości, podczas których spożywane są głównie śledzie – od red.), czyli spotkanie przedstawicieli wszystkich struktur gminy oraz osób, które reprezentują nas w polityce, gdzie poruszyliśmy również temat spisu powszechnego, aby nasi członkowie dobrze się na ten spis przygotowali – opowiada Norbert Rasch.
Częsty błąd
Mniejszość niemiecka życzyłaby sobie, aby wszystkie jej organizacje przyjęły taki tryb postępowania w odniesieniu do faktycznego spisu powszechnego, który odbędzie się w roku 2021. – Powinniśmy się dobrze przygotować jako stowarzyszenia i związki oraz ich struktury, zastanowić się nad tym jako członkowie – apeluje Bernard Gaida, przewodniczący Związku Niemieckich Stowarzyszeń w Polsce, podkreślając zarazem, że w kwestii narodowości często dochodzi do nieporozumień. – Narodowości nie należy bynajmniej utożsamiać z obywatelstwem. To są dwie różne rzeczy! Bo choć jesteśmy obywatelami Polski, to możemy przecież należeć do innego narodu. Jeżeli jednak niespecjalnie się nad tym zastanawiamy, to popełniamy błędy – twierdzi Gaida, zwracając jednocześnie uwagę, że pytania dotyczące obywatelstwa, narodowości oraz przynależności do innej społeczności narodowej, z którą dana osoba czuje się związana, są od siebie jasno oddzielone. O ile bowiem pytanie o obywatelstwo pojawia się stosunkowo wcześnie, to pytanie o przynależność narodową pada dopiero później. Nie powinno być zatem nieporozumień, jeśli odróżniamy oba pojęcia.
Trzy duże obszary tematyczne
Z punktu widzenia mniejszości niemieckiej w Polsce wyniki spisu i przede wszystkim liczba osób, które podają narodowość niemiecką, są ważne aż z trzech powodów. Po pierwsze chodzi o szereg praw, których potencjalna realizacja w ramach przepisów prawnych jest sprzężona z liczbą przedstawicieli danej mniejszości w poszczególnych gminach. Jest tak np. z progiem 20-procentowym, który ułatwia wprowadzanie w gminach dwujęzycznych tablic miejscowości. Jeżeli bowiem ponad 20% ludności danej gminy należy do którejś z mniejszości, to wystarczy uchwała rady gminy, nie są natomiast wymagane szerokie konsultacje społeczne. Jednakże to, czy w danej gminie do konkretnej mniejszości należy więcej niż 20% ludności, wynika wyłącznie ze spisu powszechnego, innego rodzaju ankiety nie są uwzględniane. – Dla nas jako Niemców wyniki spisu są więc istotne, gdyż polsko-niemieckie tablice z nazwami miejscowości stanowią możliwość publicznego zamanifestowania naszego istnienia i naszej tożsamości. Dlatego też od chwili wprowadzenia ustawy o mniejszościach zwracaliśmy uwagę naszą i naszych struktur na to, że trzeba walczyć o dwujęzyczne tablice wszędzie tam, gdzie jest to możliwe. Z czasem stały się one częścią krajobrazu i dobrze, że tak jest. Widzimy w przestrzeni publicznej symbole naszego istnienia i naszej tożsamości, a większość społeczeństwa wyraża w ten sposób swoją tolerancję dla mnogości kultur i wielojęzyczności regionu – mówi przewodniczący VdG Bernard Gaida.
Jednak nie chodzi tylko o to, aby zobaczyć, z jakich praw można skorzystać. Wyniki spisu powszechnego są też ważnymi wskaźnikami dla samych mniejszości. Podczas dwóch ostatnich spisów, przeprowadzonych w latach 2002 i 2011, liczba osób deklarujących niemiecką narodowość utrzymywała się mniej więcej na jednakowym poziomie: przed niespełna 20 laty w Polsce było nieco ponad 152 tys. Niemców, a 10 lat później było ich nieco ponad 147 tys. – Spis powszechny jest dowodem siły bądź słabości danej mniejszości, jej rozwoju bądź regresu. W naszym przypadku dane liczbowe z dwóch ostatnich spisów były do siebie zbliżone, co oznacza, że jako Niemcy w Polsce bynajmniej nie kurczymy się ani nie słabniemy – uważa Bernard Gaida.
Zdaniem przewodniczącego VdG jeszcze ważniejszą rolę w kontekście spisu powszechnego odgrywa jednak trzeci powód, którym jest osobisty stosunek do własnych korzeni i tożsamości. – Nikt z nas nie myśli codziennie o tym, kim jest, z którym narodem czuje się związany i dlaczego tak właśnie jest. Spis powszechny to dobra okazja, by zastanowić się nad sobą i swoim pochodzeniem – uważa Bernard Gaida i podkreśla, że nie jest to bynajmniej łatwe: – Żyjemy bowiem nie tylko w społeczeństwie, w którym większość stanowią Polacy, lecz żyjemy też w konkretnych regionach – na Śląsku, Pomorzu czy na Warmii i Mazurach, co sprawia, że istotną rolę odgrywają czynniki regionalne. W przypadku tożsamości narodowej rodzi się natomiast pytanie, co nas odróżnia od większości zarówno w całym kraju, jak i w regionie. A nas, Niemców, odróżnia właśnie przynależność narodowa, której jednak nie sposób pojmować w oderwaniu od tożsamości regionalnej.
Kto podlega spisowi?
Za rok wszyscy mieszkańcy Polski w ramach spisu powszechnego będą musieli odpowiedzieć na te i inne pytania, a mieszkańcy Prószkowa uczynią to po raz pierwszy już za kilka tygodni, i to na trzy sposoby. Po pierwsze, każda osoba będzie mogła samodzielnie wprowadzić informacje o sobie za pośrednictwem internetu. Jeżeli ktoś nie ma dostępu do internetu, otrzyma taką możliwość w placówkach gminy. Drugim etapem dotyczącym wszystkich, którzy nie dokonają spisu samodzielnie albo pominą pojedyncze pytania, będzie ankieta telefoniczna, którą przeprowadzą pracownicy Urzędu Statystycznego. A jeśli to się nie uda, trzeba się będzie liczyć z osobistą wizytą.
Czy będzie to spis próbny, czy ten zasadniczy zaplanowany na 2021 rok, każda osoba jest zobowiązana do uczestnictwa. – Niewzięcie udziału w spisie nie pociągnie jednak za sobą żadnych sankcji, w związku z czym zakładam, że nie każdy zechce wziąć w nim udział – mówi prószkowianin Norbert Rasch. Dodatkowo należy przypuszczać, że preferowana wirtualna forma spisu spotka się z odmową ze strony osób starszych. Stąd też zdaniem Norberta Rascha ważne jest to, aby nie tylko mówić o znaczeniu spisu powszechnego dla MN, lecz także wyjaśnić ludziom, w jakiej formie będzie się on odbywał. Mamy na to jeszcze 13 miesięcy.
Rudolf Urban
