Wochenblatt – Gazeta Niemców w Rzeczypospolitej Polskiej

Wochenblatt – Gazeta Niemców w Rzeczypospolitej Polskiej

Politische Lehrjahre in Oberschlesien

Er gehört zu den engagiertesten – heute jedoch vergessenen – Demokraten der Weimarer Republik: Karl Spiecker. Der Politiker der Zentrumspartei – und später der CDU – war von 1919 bis 1921 Beauftragter des Staatskommissars für die Überwachung der öffentlichen Ordnung in Breslau und in dieser Funktion von deutscher Seite in die Auseinandersetzungen um Oberschlesien involviert. Der Historiker Claudius Kiene hat nun eine erste Gesamtbiografie vorgelegt unter dem Titel „Karl Spiecker, die Weimarer Rechte und der Nationalsozialismus. Eine andere Geschichte der christlichen Demokratie“. Im Interview spricht er über dessen Zeit in Schlesien sowie über deren Nachwirkungen.

Karl Spiecker um 1948 in Koblenz
Foto: Bundesarchiv_B_145_Bild-F046120-0028

 

 

Herr Kiene, wer war dieser Dr. Karl Spiecker, der im Dezember 1919 seinen Dienst in Breslau antrat?

Zu Beginn seines Engagements für den preußischen Staat war der 1888 in Mönchengladbach geborene Karl Spiecker zunächst einmal ein eher unbekannter Journalist. Im heimischen Rheinland hatte er für regionale Zeitungen gearbeitet, bevor er bei der „Centrums-Parlaments-Korrespondenz“ eine Anstellung in der Reichshauptstadt Berlin fand. Infolge einer Kriegsverletzung kam er in die Nachrichtenabteilung des Auswärtigen Amtes, wo er wahrscheinlich erstmals mit nachrichtendienstlichen und außenpolitischen Problemen konfrontiert wurde. An diese Tätigkeit konnte er als deutscher Nachrichtenchef in Oberschlesien anknüpfen.

 

Der deutsche Plebiszitkommissar für die Vorbereitung der Volksabstimmung in Oberschlesien, Kurt Urbanek, hat Spiecker rückblickend als „geheimnisvoll durch Oberschlesien geisternde Persönlichkeit“ beschrieben. Was ist über das Wirken Spieckers in diesen Jahren bekannt?

Spiecker hatte als Beauftragter des Staatskommissars Robert Weismann eine von der lokalen Verwaltung relativ unabhängige Stellung. Seine Dienststelle in der Breslauer Tauentzienstraße diente als Bindeglied zwischen lokalen Organisationen und der Reichsregierung, die aus außenpolitischen Gründen verdeckt agieren musste. Zum einen wurden über die „Stelle Spiecker“ Geldmittel des Reiches für Propagandaaktivitäten und den oberschlesischen „Selbstschutz“ verteilt. Von dieser Finanzierung profitierten auch bekannte paramilitärische Verbände wie das Freikorps Oberland oder die Sturmabteilung Roßbach. Zum anderen unterhielt Spiecker ein ausgedehntes Informantennetzwerk, verfasste auf dieser Grundlage Berichte über die Lage vor Ort und fungierte als Hintermann diverser, selbst kommunistischer Zeitungen, die sich für den Verbleib Oberschlesiens bei Deutschland engagierten.

 

Urbaneks Charakterisierung umgibt Spiecker mit der Aura des Geheimnisvollen. Andere Zeitgenossen wählten schärfere Worte, so der deutschnationale Publizist Friedrich Carl Holtz oder der NSDAP-Fraktionsvorsitzende im Reichstag Wilhelm Frick, die Spiecker Jahre nach seinem Wirken in Oberschlesien als „fidelen Staatskommissar“ bzw. „Femerichter“ bezeichneten. Woher rührten die problematischen Konnotationen, die sich hiermit verbinden?

Sie resultieren unmittelbar aus der nötigen Diskretion, die eine Aufgabe wie die von Spiecker verantwortete mit sich bringt. Was sich selbst für den heutigen Historiker als undurchsichtige und zuweilen anrüchige Unternehmung darstellt, konnte auf die Zeitgenossen kaum anders wirken. Wie man Spieckers Leistung letztlich bewertete, hing vor allem vom politischen Standort des Kommentators ab. Während Anhänger der republiktreuen Parteien die Verdienste des Zentrumsmannes würdigten, verbreitete die radikale Rechte Gerüchte über seinen angeblich unsittlichen Umgang mit staatlichen Geldern oder brachte ihn mit den sogenannten Fememorden, also politischen Morden durch rechtsextreme Freikorps, in Verbindung. Problematisch waren diese Vorwürfe auch deshalb, weil ihnen aus Rücksicht auf die internationale Öffentlichkeit nicht offensiv begegnet werden konnte. Die Reichsregierungen mussten ein Interesse daran haben, Teile von Spieckers Engagement im Dunkeln zu belassen.

 

1921 war Spiecker in die Reichshauptstadt zurückgekehrt. Welche Erfahrungen oder Einsichten brachte er hierhin mit und wie sollte sich das Vermächtnis seiner schlesischen Episode auf seine weitere politische Laufbahn auswirken?

Obwohl die Tätigkeit in Breslau und in Oberschlesien tatsächlich nur eine relativ kurze Episode in einer überaus facettenreichen Biographie ausmacht, kann ihre Wirkung auf Spieckers weiteren Werdegang kaum überschätzt werden. Einerseits waren die Jahre des Abstimmungskampfes für ihn so etwas wie politische Lehrjahre. Die Fähigkeit zur Arbeit im Verborgenen erwies sich insbesondere im Kampf gegen den Nationalsozialismus von Vorteil, den Spiecker als hierfür zuständiger Sonderbeauftragter im Reichsinnenministerium und schließlich aus dem Exil herausführte.

Andererseits hatten die bereits angesprochenen, von der radikalen Rechten gestreuten Gerüchte über seine Tätigkeit eine schwerwiegende, rufschädigende Wirkung. Sie trugen dazu bei, dass sich Spieckers Hoffnungen auf ein Reichstagsmandat zerschlugen. Wie nachhaltig diese Gerüchte waren, zeigen die Jahre im nordamerikanischen Exil: Noch 1945 wurde er in einer kommunistischen Exilzeitschrift als ehemaliger politischer Anführer von „Nazi-Mörderbanden“ verunglimpft – mit Blick auf Spieckers Verdienste im Kampf gegen den Nationalsozialismus ein geradezu absurder Vorwurf.

 

Sie heben in Ihrer Arbeit hervor, dass es ein leidenschaftlicher Demokrat wie Spiecker verdienen würden, dass mehr an sein Wirken erinnert wird. Was jedoch hat seine historische Persönlichkeit uns heute noch zu sagen – bzw. wie könnte und sollte Karl Spiecker gedacht werden?

Eine Antwort auf diese Frage kann letztlich nur die Zivilgesellschaft geben. Ich bin aber überzeugt, dass die Weimarer Demokratie insgesamt als Bestandteil der deutschen Demokratiegeschichte einen größeren Stellenwert in unserer Erinnerungskultur verdient. Für dieses Ziel setzt sich zum Beispiel auch die 2017 gegründete Arbeitsgemeinschaft „Orte der Demokratiegeschichte“ ein, die den Ansatz einer identitätsstiftenden Demokratieerinnerung verfolgt. Die Beschäftigung mit Orten – aber eben auch Ereignissen und Persönlichkeiten – der Demokratiegeschichte soll als Thema der historisch-politischen Bildung zur Förderung des Demokratiebewusstseins beitragen.

Eine Einzelperson kann in diesem Sinne als lebensnahes Anschauungsobjekt dienen: In welchen Handlungsspielräumen bewegte sich ein überzeugter Weimarer Demokrat wie Karl Spiecker? Was machte Demokratie für ihn aus? Wo ging er für diese Überzeugungen Risiken ein? Was trennt ihn von heutigen pluralistischen Demokratieverständnissen? Es ist nicht zuletzt die Episode in Oberschlesien, die Spiecker zu einem ungemein spannenden Beispiel für solche Fragen macht.

 

Die Fragen stellte Tilman Asmus Fischer

 

 

 

Lata edukacji politycznej na Górnym Śląsku

Karl Spiecker zalicza się do grona najbardziej zaangażowanych – dziś jednak zapomnianych – demokratów Republiki Weimarskiej. Ów polityk Partii Centrum, a później CDU pełnił w latach 1919–1921 funkcję pełnomocnika komisarza państwowego ds. nadzorowania porządku publicznego we Wrocławiu, w której to funkcji jako przedstawiciel strony niemieckiej brał udział w dyskusjach i sporach dotyczących Górnego Śląska. Niedawno historyk Claudius Kiene przedstawił pierwszą obszerną biografię pt. „Karl Spiecker, die Weimarer Rechte und der Nationalsozialismus. Eine andere Geschichte der christlichen Demokratie”. W wywiadzie mówi o okresie narodowego socjalizmu na Śląsku oraz jego następstwach.

 

Buchautor Claudius Kiene Foto: T.A. Fischer

 

Kim był ów dr Karl Spiecker, który w grudniu 1919 roku rozpoczął urzędowanie we Wrocławiu?

W początkowym okresie jego zaangażowania na rzecz państwa pruskiego, urodzony w 1888 w Mönchengladbach Karl Spiecker był raczej nieznanym dziennikarzem, który w rodzinnej Nadrenii pracował dla regionalnych gazet, zanim znalazł posadę w redakcji „Centrums-Parlaments-Korrespondenz”, mieszczącej się w stołecznym Berlinie. Na skutek obrażeń odniesionych podczas wojny trafił do Departamentu Informacyjnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, gdzie prawdopodobnie po raz pierwszy zetknął się z problemami dotyczącymi służby wywiadowczej i polityki zagranicznej. Do doświadczeń zdobytych w trakcie wykonywania tej pracy mógł nawiązać jako szef niemieckiego wywiadu na Górnym Śląsku.

 

Niemiecki komisarz plebiscytowy ds. przygotowania referendum na Górnym Śląsku, Kurt Urbanek, z perspektywy czasu opisywał Spieckera jako „tajemniczą osobistość, niczym duch chodzącą po Górnym Śląsku”. Co wiadomo o działalności Spieckera w tych latach?

Jako pełnomocnik komisarza państwowego Roberta Weismanna, Spiecker pełnił funkcję stosunkowo niezależną od lokalnej administracji. Jego biuro, które mieściło się przy Tauentzienstrasse we Wrocławiu, służyło jako łącznik pomiędzy lokalnym organizacjami i rządem Rzeszy, który z przyczyn związanych z polityką zagraniczną musiał działać niejawnie. Po pierwsze, za pośrednictwem „wydziału Spieckera” rozdzielano środki finansowe państwa przeznaczone na działalność propagandową oraz funkcjonowanie górnośląskiego „Selbstschutzu”. Ze środków tych korzystały także znane organizacje paramilitarne, jak choćby Freikorps Oberland (Prusy Górne) czy też Oddział Bojowy Rossbach. Poza tym Spiecker utrzymywał rozległą sieć informatorów, sporządzał na tej podstawie raporty o sytuacji na miejscu oraz działał jako poplecznik różnych, nawet komunistycznych gazet, które angażowały się na rzecz pozostania Górnego Śląska w granicach Niemiec.

 

Sposób, w jaki Urbanek scharakteryzował postać Spieckera, sprawia, że otacza go aura pewnej tajemniczości. Inni współcześni byli ostrzejsi w doborze słów, np. niemieckonarodowy publicysta Friedrich Carl Holtz czy też przewodniczący frakcji NSDAP w Reichstagu Wilhelm Frick, którzy biorąc pod uwagę działalność Spieckera na Górnym Śląsku, określali go mianem „wesołego komisarza państwowego” bądź „zaocznego sędziego”. Skąd brały się takie problematyczne konotacje, które się z tym łączą?

Wynikają one bezpośrednio z konieczności zachowania dyskrecji, jaką niesie ze sobą zakres obowiązków, za które ponosił odpowiedzialność Spiecker. To, co dzisiejszym historykom może jawić się jako nieprzejrzyste, a niekiedy podejrzane przedsięwzięcia, nie mogło wywierać innego wrażenia na jemu współczesnych. Sposób, w jaki ostatecznie oceniano to, co robił Spiecker, zależał przede wszystkim od opcji politycznej komentatora. Podczas gdy zwolennicy partii wiernych republice doceniali zasługi tego przedstawiciela Partii Centrum, radykalna prawica szerzyła pogłoski o jego domniemanym niemoralnym obchodzeniu się z państwowymi funduszami albo łączyła go z tak zwanymi zaocznymi morderstwami, czyli morderstwami na tle politycznym popełnianymi przez skrajnie prawicowe freikorpsy. Zarzuty te były problematyczne także dlatego, że nie można było na nie ofensywnie reagować przez wzgląd na międzynarodową opinię publiczną. Kolejne rządy Rzeszy musiały mieć interes w tym, aby nie ujawniać części spraw, w które był zaangażowany Spiecker.

 

W 1921 roku Spiecker wrócił do stolicy. Jakie przywiózł tam ze sobą doświadczenia bądź przekonania oraz jaki wpływ na jego dalszą karierę polityczną wywarł epizod śląski?

Chociaż okres działalności we Wrocławiu i na Górnym Śląsku stanowi w rzeczywistości stosunkowo krótki epizod w nad wyraz wieloaspektowym życiorysie Spieckera, niemal nie sposób jest przecenić jego wpływ na dalszy przebieg jego życia. Z jednej strony lata walki plebiscytowej były dla niego czymś w rodzaju edukacji politycznej. Umiejętność pracy w ukryciu okazała się korzystna zwłaszcza w walce z narodowym socjalizmem, którą Spiecker prowadził jako właściwy w tych sprawach specjalny pełnomocnik Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rzeszy, a potem przebywając na emigracji.

Z drugiej strony wspomniane wcześniej, rozsiewane przez radykalną prawicę pogłoski dotyczące jego działalności bardzo poważnie zaszkodziły jego reputacji przyczyniając się do tego, że nadzieje Spieckera na uzyskanie mandatu posła Reichstagu spełzły na niczym. O trwałości tych pogłosek świadczą lata spędzone na emigracji w Ameryce Północnej, bowiem jeszcze w 1945 roku na łamach jednej z komunistycznych gazet emigracyjnych szkalowano go jako byłego politycznego przywódcę „band nazistowskich morderców”, co było zarzutem wręcz absurdalnym, biorąc pod uwagę zasługi Spieckera w walce z nazizmem.

 

W swojej pracy podkreśla Pan, iż zapalony demokrata, jakim był Spiecker, zasługuje na to, by bardziej pamiętano o jego działalności. Co jednak ma nam dziś do powiedzenia jego historyczna osobowość, względnie w jaki sposób można czy należałoby upamiętniać postać Karla Spieckera?

Odpowiedź na to pytanie może ostatecznie dać tylko społeczeństwo obywatelskie. Jestem jednak przekonany, że w ogólnym rozrachunku demokracja weimarska jako integralna część dziejów demokracji w Niemczech zasługuje na przyznanie jej wyższej rangi w naszej kulturze pamięci. Taki cel przyświeca na przykład założona w 2017 roku wspólnota robocza „Orte der Demokratiegeschichte”, która realizuje założenia związane z kreowaniem poczucia tożsamości w oparciu o upamiętnianie historii demokracji. Zajmowanie się tematyką miejsc, ale także właśnie zdarzeń i postaci związanych z dziejami demokracji powinno przyczyniać się do umacniania demokratycznej świadomości w ramach edukacji historyczno-politycznej.

W tym kontekście pojedyncze osoby mogą służyć za obiekt praktycznych obserwacji i spostrzeżeń. W jakim przedziale swobody działania poruszał się zdeklarowany weimarski demokrata, jakim był Karl Spiecker? Czym była dla niego demokracja? Gdzie podejmował ryzyko w obronie tych przekonań? Co dzieli go od dzisiejszym pluralistycznych wzorców postrzegania demokracji? To właśnie zwłaszcza epizod na Górnym Śląsku sprawia, że Spiecker stanowi jeden z niezwykle ciekawych przykładów, w oparciu o które można pokusić się o odpowiedzi na takie pytania.

 

Pytania zadawał Tilman Asmus Fischer

Foto1: Autor książki Claudius Kiene
Foto: T.A. Fischer
Foto2: Karl Spiecker ok. 1948 r. w Koblencji
Foto: Bundesarchiv_B_145_Bild-F046120-0028

Show More