Die Geschichte Schlesiens entdecken – darum kümmern sich nicht nur Wissenschaftler und Institutionen wie das Haus der Deutsch-Polnischen Zusammenarbeit, sondern auch lokale Vereine oder Schulen. Auch in Himmelwitz (Landkreis Groß Strehlitz) wurde im Rahmen eines Schulprojektes ein weiteres Stück der dortigen Geschichte ans Licht gebracht, und zwar die Person Pfarrer Carl Gratzas. Eines der Ergebnisse dieses Projektes ist das restaurierte Grab des Priesters.
Polska wersja poniżej
Die heutige Pfarrkirche in Himmelwitz war über Jahrhunderte Sitz der Zisterziensermönche, die für die Entwicklung des Dorfes und seiner Umgebung eine große Bedeutung hatten. 1810 war dann allerdings Schluss, denn im Zuge der Säkularisierung mussten die Mönche das Kloster an den preußischen Staat übergeben und die Kirche wurde zur Pfarrkirche. 55 Jahre nach der Säkularisierung wurde der 1820 in Tworkau bei Ratibor geborene Carl Gratza Pfarrer von Himmelwitz – eine Person, die zunächst vor allem als Priester Reden von sich machte.
Alt-Katholische Kirche
Denn nachdem das erste Vatikanische Konzil das Dogma der päpstlichen Unfehlbarkeit 1870 verkündet hatte, spaltete sich ein Teil des Klerus und der Gläubigen in Europa von der römisch-katholischen Kirche ab und gründete die Alt-Katholische Kirche. Gratza setzte sich allerdings für die Einheit der katholischen Kirche ein. “Im Herbst 1872 überzeugte er daher die drei altkatholischen Gemeinden Herzoglich Zawada (Zawada Książęca), Leng (Łęg) und Schichowitz (Ciechowice), die vom Fürstbischof von Breslau exkommuniziert worden waren, wieder zur römisch-katholischen Kirche zurückzukehren. Als nämlich ihre altkatholischen Priester gerade nicht vor Ort gewesen waren, kam Carl Gratza mit weiteren katholischen Priestern in diese Gemeinden, weihte die Kirchen neu, betete mit den Menschen, predigte und führte sie dadurch wieder zur römischen Kirche”, erklärt Piotr Michalik, Geschichtslehrer an der Johannes-Nucius-Schule in Himmelwitz.
Daneben war zu Zeiten von Gratza die Himmelwitzer Pfarrgemeinde Anlaufstelle für viele Groß Strehlitzer Gläubige, die ihre Kirche nicht besuchen wollten, da sie nicht von einem ordentlich berufenen Pfarrer besetzt gewesen war. Damals, so erklärt Piotr Michalik, hatte in Groß Strehlitz ein vom Staat berufener Pfarrer die Amtsgeschäfte übernommen, der keinerlei vom Bischof erteilte Vollmachten gehabt habe. Der Besuch der Himmelwitzer Kirche sei daher ein stiller Aufstand gegen den Staat gewesen.
Politiker der Zentrumspartei
Mit dem Wort „Staat“ war damals das von Kanzler Bismarck regierte Preußen und das nach 1871 zum Deutschen Reich vereinte Kaiserreich gemeint. Dieses machte sich die Katholische Kirche zum Feind durch den sog. Kulturkampf, dessen Ziel es vorrangig war, die Einflüsse der katholischen Kirche zu minimieren. Um dem entgegenzuwirken, musste sich Carl Gratza also auch politisch engagieren und trat der katholischen Zentrumspartei bei. Bei den Wahlen zum Reichstag im Jahr 1874 ließ er sich schließlich als Kandidat aufstellen, um gegen den Befürworter des Kulturkampfes Hugo zu Hohenlohe-Öhringen – auch bekannt als Herzog von Ujest – anzutreten. Die Wahl hat Carl Gratza zwar zunächst verloren, schaffte es aber diese für ungültig erklären zu lassen. “Wie sich nämlich herausstellte, gewann der Herzog von Ujest die Wahl durch Einschüchterungen und Bestechungen. Die Neuwahl, die mehr als ein Jahr später stattgefunden hatte, konnte dann Gratza für sich entscheiden und zog in den Reichstag in Berlin als Vertreter des Kreises Cosel-Groß Strehlitz ein”, erklärt Piotr Michalik.
Die vielen Aufgaben in der Seelsorge und der Politik sollten sich allerdings als zu viel erweisen. Ein weiteres Jahr später, also 1876, ist Gratza gestorben und wurde auf dem damaligen Dorffriedhof, der um die Allerheiligen Kirche war, beerdigt.
Jugend sucht nach Spuren
In den folgenden Jahrzehnten wurde sein Grabstein wie das eines jeden Ortspfarrers von der Himmelwitzer Gemeinde gepflegt. Bis zum Ende des Zweiten Weltkrieges. Dann geriet Carl Gratza ganz in Vergessenheit und wurde erst vor wenigen Jahren u.a. durch den jungen passionierten Hobbyhistoriker Piotr Jelitto aus Himmelwitz neuentdeckt. Er suchte in mehreren Archiven nach Informationen über Gratza und kam auf fast 60 Einträge in Beständen in Deutschland, Polen, Tschechien und sogar Frankreich. Fast zeitgleich begann auch das Himmelwitzer Gymansium selbst ein Projekt, das den Namen „Schule des Parlamentarismus“ trägt.
„Ziel ist es eigentlich, den Jugendlichen die Entscheidungswege in einer Demokratie aufzuzeigen, weshalb sie sich sowohl mit der kommunalen Selbstverwaltung beschäftigen und z.B. Gemeinderatssitzungen in Himmelwitz besucht haben, als auch mit der parlamentarischen Arbeit auseinandersetzen. Dazu konnten wir sowohl Ryszard Galla, den Sejmabgeordneten der Deutschen Minderheit, als auch Danuta Jazlowiecka die Europaabgeordnete der Bürgerplattform (PO) für Vorträge gewinnen“, sagt Grażyna Korczowska, Dirketorin der Himmelwitzer Schule.
Die Person Carl Gratza bildete dann die Verbindung zur Geschichte des Parlamentarismus und ließ die jungen Himmelwitz auch ein Stück der Geschichte ihres Dorfes und ihrer Kirche entdecken. Wie im Fall von Angelika Cesarz und Michał Krawiec, die erforscht haben, was Carl Gratza den folgenden Generationen hinterlassen hatte. „Das vor dem Eingang der Kirche stehende Kreuz ist eines seiner Werke, das 1874 entstanden ist und neben der Marienfigur auch einige andere Symbole zeigt, die für das Letzte Gericht sprechen. Menschen, die am Kreuz stehen geblieben sind, sollten sich wohl dadurch besinnen, was sie erwartet, und damit bekehren“, sagt Michał Krawiec. Angelika Cesarz dagegen führt uns ins Innere der Kirche und zeigt auf die Glasmalereien in den Fenstern. „Auch diese sind auf Initiative Carl Gratzas entstanden. Es gibt insgesamt elf solcher Fenster, von denen eines ganz besonders ist, denn es zeigt keine Muster, sondern das Bild der Mutter Gottes“, erklärt Angelika Cesarz.
Grabrenovierung
Die von den Jugendlichen, ihrem Geschichtslehrer Piort Michalik und dem Absolventen Piotr Jelitto gesammelten Informationen werden in Zukunft in Buchform erscheinen, um so den heutigen Bewohnern von Himmelwitz ein weiteres Stück ihrer Dorfgeschichte näher zu bringen. Dank der Unterstützung u.a. der Stiftung Górażdże, des Deutschen Konsulats in Oppeln und der Sozial-Kulturellen Gesellschaft der Deutschen im Oppelner Schlesien, konnte aber im Rahmen des Schulprojektes auch der Grabstein Carl Gratza erneuert werden, zu dessen Neueinweihung am vergangenen Sonntag nicht nur Vertreter der Gemeinde, Pfarrgemeinde und des Landkreises, sondern vor allem Himmelwitzer Bürger gekommen sind. Sie können aber des einstigen Pfarrers des Dorfes nicht nur auf dem Freidhof gedenken, sondern auch am 26. Oktober mehr über ihn erfahren. Dann bietet die Schule in der ehemaligen Scheune nahe der Klosterkirche einen ausführlichen Vortrag über Carl Gratza und seine Leistungen an.
Rudolf Urban
Duszpasterz i polityk
Odkrywanie historii Śląska jest czymś, czym zajmują się nie tylko naukowcy oraz instytucje, jak choćby Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, lecz także lokalne stowarzyszenia czy szkoły. Również w Jemielnicy (powiat strzelecki) w ramach jednego z projektów szkolnych na światło dzienne udało się wydobyć kolejny fragment tamtejszej historii, mianowicie osobę ks. proboszcza Carla Gratzy. Wynikiem projektu jest między innymi odrestaurowanie grobu duchownego.
Dzisiejszy kościół parafialny w Jemielnicy był siedzibą cystersów, którzy mieli ogromne znaczenie dla rozwoju wsi i jej okolic. To się jednak skończyło w 1810 roku, ponieważ w toku sekularyzacji mnisi musieli przekazać klasztor władzom państwa pruskiego, a kościół otrzymał status parafialnego. W 55 lat po sekularyzacji proboszczem w Jemielnicy został urodzony w 1820 roku w Tworkowie koło Raciborza ks. Carl Gratza, który z początku zwrócił na siebie uwagę przede wszystkim jako kapłan.
Kościół starokatolicki
Po tym jak I Sobór Watykański ogłosił w 1870 roku dogmat o nieomylności papieża, część wiernych w Europie oddzieliła się od Kościoła rzymskokatolickiego, zakładając Kościół starokatolicki. Gratza jednak zabiegał o jedność Kościoła katolickiego. – Jesienią 1872 roku przekonał więc trzy starokatolickie parafie Zawada Książęca (Herzoglich Zawada), Łęg (Leng) oraz Ciechowice (Schichowitz), które zostały obłożone ekskomuniką przez księcia-biskupa wrocławskiego, aby wróciły na łono Kościoła rzymskokatolickiego. Mianowicie gdy ich starokatoliccy księża nie byli akurat na miejscu, Carl Gratza przyjeżdżał do tych parafii wraz z innymi katolickimi księżmi, ponownie święcił kościoły, modlił się wraz z ludźmi oraz wygłaszał kazania, dzięki czemu przywrócił ich Kościołowi rzymskiemu – wyjaśnia Piotr Michalik, nauczyciel historii w Gimnazjum im. Johannesa Nuciusa w Jemielnicy.
Prócz tego w czasach ks. Gratzy jemielnicka parafia była miejscem spotkań wielu wiernych ze Strzelec Opolskich, którzy nie chcieli uczęszczać do swojego kościoła, gdyż nie był on obsadzony przez ordynowanego proboszcza. Jak objaśnia Piotr Michalik, w tamtym okresie urzędowanie w Strzelcach Opolskich objął proboszcz powołany przez władze państwowe, który nie posiadał jakichkolwiek pełnomocnictw udzielonych przez biskupa. Fakt uczęszczania do kościoła w Jemielnicy był zatem cichym powstaniem przeciwko państwu.
Polityk Partii Centrum
Słowo „państwo” oznaczało wówczas Prusy rządzone przez kanclerza Bismarcka oraz cesarstwo, które po jego zjednoczeniu w 1871 roku stało się Rzeszą Niemiecką. Ta z kolei uczyniła sobie wroga z Kościoła katolickiego, prowadząc tzw. kulturkampf, którego głównym celem było zminimalizowanie wpływu Kościoła katolickiego. Aby temu przeciwdziałać, ks. Carl Gratza musiał się więc także zaangażować politycznie, w związku z czym przystąpił do katolickiej Partii Centrum. W wyborach do Reichstagu w 1874 roku wystartował ostatecznie jako kontrkandydat względem zwolennika kulturkampfu Hugona zu Hohenlohe-Öhringen, znanego także jako książę Ujazdu. Wprawdzie Carl Gratza wybory początkowo przegrał, ale udało mu się uzyskać ich anulowanie. – Jak się mianowicie okazało, książę Ujazdu wygrał wybory, stosując metody zastraszania i przekupstwa. Nowe wybory, które odbyły się ponad rok później, Gratza rozstrzygnął na swoją korzyść, dzięki czemu wszedł do Reichstagu w Berlinie jako przedstawiciel powiatu kozielsko-strzeleckiego – wyjaśnia Piotr Michalik.
Mnogość obowiązków w duszpasterstwie i polityce okazały się niestety ponad jego siły. Rok później, czyli w 1876 roku, Carl Gratza zmarł i został pochowany na ówczesnym wiejskim cmentarzu położonym wokół kościoła pw. Wszystkich Świętych.
Młodzież szuka śladów
Na przestrzeni kolejnych dziesięcioleci jego nagrobek, podobnie jak nagrobki wszystkich miejscowych proboszczów, był pielęgnowany przez jemielnickich parafian. Było tak do zakończenia II wojny światowej, po czym ks. Carl Gratza całkowicie popadł w zapomnienie i został na nowo odkryty dopiero kilka lat temu m.in. przez młodego amatora historii Piotra Jelitto z Jemielnicy, który szukając w różnych archiwach informacji dotyczących Gratzy, natrafił na prawie 60 wpisów widniejących w zasobach w Niemczech, Polsce, Czechach, a nawet Francji. Niemal równocześnie jemielnickie gimnazjum rozpoczęło realizację projektu, który nosi nazwę „szkoła parlamentaryzmu”.
– Jego celem jest tak naprawdę ukazanie młodym ludziom procedur podejmowania decyzji w ramach demokracji, w związku z czym zajmują się oni tematyką samorządu terytorialnego i uczęszczali np. na posiedzenia rady gminy w Jemielnicy, jak również pracami parlamentu. W tym celu do wygłoszenia wykładów udało nam się namówić Ryszarda Gallę, posła na Sejm z ramienia mniejszości niemieckiej, oraz Danutę Jazłowiecką, posłankę do Parlamentu Europejskiego z ramienia Platformy Obywatelskiej – mówi Grażyna Korczowska, dyrektor jemielnickiego gimnazjum.
Osoba Carla Gratzy stanowiła ogniwo łączące z dziejami parlamentaryzmu, a także pozwoliła młodym jemielniczanom odkryć fragment historii ich wsi oraz miejscowego kościoła. Jak choćby w przypadku Angeliki Cesarz i Michała Krawca, którzy zbadali, co Carl Gratza pozostawił następnym pokoleniom. – Jednym z jego dzieł jest stojący przed wejściem do kościoła krzyż, powstały w 1874 roku, na którym prócz figurki Najświętszej Marii Panny widnieje kilka innych symboli, mówiących o Sądzie Ostatecznym, co sprawia, że ludzie, którzy zatrzymają się przy krzyżu, powinni zapewne zastanowić się, co ich czeka, i dzięki temu nawrócić się – mówi Michał Krawiec. Natomiast Angelika Cesarz wprowadza nas do wnętrza kościoła i wskazuje na witraże w jego oknach. – Także one powstały z inicjatywy ks. Carla Gratzy. Jest ogółem 11 takich okien, z których jedno jest bardzo szczególne, gdyż nie ma na nim wzorów, lecz wizerunek Matki Boskiej – objaśnia Angelika Cesarz.
Renowacja grobu
W przyszłości informacje zebrane przez młodzież, jej nauczyciela historii Piotra Michalika oraz absolwenta gimnazjum Piotra Jelitto ukażą się w formie publikacji książkowej, aby w ten sposób przybliżyć obecnym mieszkańcom Jemielnicy kolejny fragment dziejów ich wsi. A dzięki wsparciu m.in. Fundacji Górażdże, konsulatu Niemiec w Opolu oraz Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Niemców na Śląsku Opolskim udało się też w ramach wspomnianego projektu szkolnego odnowić nagrobek ks. Carla Gratzy. Na uroczystość jego ponownego poświęcenia, która miała miejsce w minioną sobotę, oprócz przedstawicieli urzędu gminy, parafii oraz władz powiatu przybyło sporo mieszkańców Jemielnicy, którzy wszakże będą mogli nie tylko czcić na cmentarzu pamięć dawnego proboszcza wsi, lecz także dowiedzieć się o nim czegoś więcej, ponieważ 26 października gimnazjum zorganizuje w budynku byłej stodoły znajdującej się w pobliżu kościoła klasztornego obszerny wykład traktujący o postaci ks. Carla Gratzy oraz jego dokonaniach.
Rudolf Urban
