Am 21. Febrar wurde der „Internationale Tag der Muttersprache“ begangen und dies nahm vergangene Woche der Senator Kazimierz Kleina von der Partei Bürgerplattform (Platforma Obywatzelska, PO) zum Anlass, um über die Sprachenvielfalt in Polen als gemeinsames Gut mit Vertretern der Minderheiten und Wissenschaftlern zu diskutieren.
Foto: Rudolf Urban
Wersja polska poniżej
“Um über Minderheitensprachen zur diskutieren, ist jeder Ort geeignet, aber wir treffen uns im Senat, um den Mitgliedern des Parlaments zu zeigen, dass dieses Thema sehr wichtig ist und man ihm viel Zeit widmen sollte. Wir sehen doch, dass vor allem die Sprachen kleinerer Volksgruppen gefährdet sind und man muss konkrete Schritte unternehmen, um diese Sprachen für die Zukunft zu bewahren”, sagt Senator Kazimierz Kleina, der als Vorsitzender der Kaschubischen Parlamentariergruppe zusammen mit dem Kaschubischen Institut und dem Kaschubisch-Pommerschen Verein die Konferenz organisiert hatte.
Die Lage der Minderheiten
Zur Teilnahme wurden Vertreter mehrerer Minderheiten in Polen eingeladen, die ihre Lage und Herausforderungen im Bereich Sprachenschutz darlegen konnten. So sprach u.a. der Chefredakteur des Monatsblattes der Weißrussen in Polen “Przeglad Prawoslawny” Eugeniusz Czykwin über die Identität dieser Minderheit, die sich immer mehr am orthodoxen Glauben orientiert und weniger an der nationalen Zugehörigkeit zu den Weißrussen. Was weißrussisch bleibt, so Czykwin, wird in Zukunft wohl nur die Sprache sein.
Tomasz Fopke, Direktor des Kaschubisch-Pommerschen Sprach- und Musikmuseums in Wejherowo, unterstrich in seinem Vortrag, wie wichtig die Sprachpflege über die Medien ist, wobei die Kaschuben in dieser Hinsicht einerseits mit gutem Beispiel vorangehen können, da sie einen kaschubisch-polnischen Radiosender – Radio Kaszebe – haben, andererseits aber vonseiten des öffentlich-rechtlichen Fernsehens und Radios nicht auf die erhoffte Unterstützung bauen könnten.
Im Hinblick auf die Medien pflichtete Fopke auch Bernard Gaida bei, dem Vorsitzenden des Verbandes deutscher Gesellschaften. “Vor wenigen Tagen erst musste ich ein Schreiben an den Landesrundfunk- und -fernsehrat unterschreiben, in dem wir um eine Intervention beim regionalen öffentlich-rechtlichen TVP Opole bitten, das zum Jahresanfang die deutsch-polnische Sendung “Schlesien Journal” für die deutsche Minderheit abgesetzt hat”, sagte Bernard Gaida, der damit auf die immer noch nicht realisierten Ziele der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen hingewiesen hat.
Polen habe sich dabei vor allem im Bereich Bildung verpflichtet, einige hochgesteckte Ziele in die Tat umzusetzen, die Realität sehe aber anders aus. “In Gebieten, in denen eine Minderheit lebt, sollte es ohne Unterbrechung Zugang zur Bildung in der jeweiligen Minderheitensprache vom Kindergarten bis zur Oberschule geben. Dies wurde bislang nicht realisiert und die Appelle der Expertengruppe der Charta blieben bis heute ohne Erfolg”, sagt Bernard Gaida. Daher habe auch die Minderheit selbst die Zügel in die Hand genommen und ihr nahestehende Vereine sind seit einigen Jahren nun Träger mehrerer Schulen in der Oppelner Region.
Expertenmeinung
Die Europäische Sprachencharta war auch für den Sprachwissenschaftler der Universität Posen Prof. Tomasz Wicherkiewicz die Basis seines Vortrages. “Denn normalerweise sprechen wir über Minderheitenrechte und meinen damit das Minderheitengesetz in Polen. Dabei vergessen wir die Sprachencharta, die sich eben nicht auf eine Volksgruppe oder Minderheit konzentriert, sondern eben die Sprachen. Sie allein sind schützenswert, denn erst mit der Sprache werden die einzelnen Volksgruppen sichtbar, sowie die oft großen Probleme, vor denen die Sprecher stehen”, sagt Tomasz Wicherkiewicz.
So sehe man am Beispiel der Kaschuben, dass diese Volksgruppe selbst den Fortbestand ihrer Sprache organisieren musste und dazu eigens einen Rat der Kaschubischen Sprache habe. “Mittlerweile erkämpften sich die Kaschuben auch einen Platz für ihre Sprache in den Schulen, sodass auch das Prestige der Sprache deutlich anstieg”, sagt Wicherkiewicz.
Und obwohl bei Problemen vor allem die Rede von den Sprachen kleiner Minderheiten ist, die oft nirgendwo anders mehr gesprochen werden, so wurde bei der Konferenz im Senat klar, dass sich auch die vermeintlich großen Sprachen in ihrer Eigenschaft als Minderheitensprachen keineswegs ohne Gefahren entfalten können. Dies sei auch beim Deutschen zu erkennen. “Das Prestige der Sprache ist zwar in Polen in den letzten 20 Jahren massiv gestiegen, und auch das Erlernen in den Schulen wurde deutlich erleichtert, trotzdem gehört Deutsch als Minderheitensprache nicht zu den sichersten in Polen”, sagt Tomasz Wicherkiewicz.
Beispiele dafür lieferte zugleich Bernard Gaida, der diagnostizierte, dass der Gebrauch der deutschen Sprache innerhalb der Deutschen Minderheit in Polen heute nicht selbstverständlich ist und führt dies u.a. auf die Geschichte zurück. “Die ganze Vergangenheit nach dem Zweiten Weltkrieg steckt bei uns als Volkksgruppe noch “in den Genen” und wir können uns von den Folgen der Diskriminierung, Deportationen usw. nicht befreien. Dieses Trauma beeinflusst auch die Möglichkeiten die Kenntnisse der deutschen Sprache zu verbessern, denn wir sind uns immer noch nicht sicher, wie weit die deutsche Sprache in Polen als Minderheitensprache geschützt sein kann”, sagt Bernard Gaida. Das zeigten auch z.B. die jüngsten Ereignisse rund um die Ehrung Miroslav Kloses als Ehrenbürger Oppelns, als in den Internetforen wieder verstärkt Hasssprache gegenüber den Deutschen zu lesen war, meint Gaida.
In den Genen
Dass die Diskriminierung der Volksgruppen wortwörtlich in den Genen stecke und sogar zu Erkrankungen unter ihren Mitgliedern führen kann, will die Historikerin und Ethnologin von der Universität Warschau Prof. Justyna Olko beweisen. Bei der Konferenz stellte sie ein geplantes Projekt vor, für dessen Untersuchungen sie die Mitglieder der Minderheiten in Polen gewinnen möchte. Wie sie in ihrem Vortrag erläuterte, konnte u.a. bei den australischen Aboriginies und den südamerikanischen Indianern nachgewiesen werden, dass sie – unter Diskriminierung leidend – viel anfälliger für psychische und physische Krankheiten seien. “Das bedeutet also, dass die Diskriminierung der Menschen, die einer anderen Nation angehören oder eine andere Sprache sprechen, reale Auswirkungen auf ihre Gesundheit haben und damit durch verminderte Kreativität und Produktivität letztendlich auch eine deutliche Belastung für den Staat darstellen. Wenn wir in Polen zu ähnlichen Ergebnisse kommen, würde das bedeuten, dass Diskriminierung nicht nur eine Handlung gegen die Menschenwürde ist, sondern auch konkret Geld kostet”, meint Prof. Justyna Olko, die mit ihrem Team zunächst kleine Gruppen in Polen untersuchen will, in Zukunft die Forschung aber auf alle Minderheiten erweitern möchte.
“Der Tropfen höhlt den Stein, sagt man bekanntlich und wir werden auch weiterhin das Thema Minderheitensprachen behandeln und hoffen, dass unsere Arbeit sich auch auf die europäische Politik auswirkt, wo gerade für eine bessere rechtliche Sicherheit für Minderheiten durch die Minority SafePack-Inititaive” geworben wird, appellierte zum Abschluss der Konferenz Senator Kazimierz Kleina.
Rudolf Urban
Dyskusja w Senacie
21 lutego obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego. Korzystając z tej okazji, senator Kazimierz Kleina z Platformy Obywatelskiej (PO) zainicjował w minionym tygodniu dyskusję na temat różnorodności językowej w Polsce jako wspólnego dobra.
– Każde miejsce jest odpowiednie, by dyskutować o językach mniejszości, ale spotykamy się w Senacie, aby pokazać członkom parlamentu, że jest to bardzo ważny temat, któremu należałoby poświęcić wiele czasu. Widzimy przecież, że zagrożone są przede wszystkim języki mniejszych grup narodowościowych, w związku z czym trzeba podjąć konkretne kroki służące zachowaniu tych języków w przyszłości – mówi senator Kazimierz Kleina, który zorganizował tę konferencję jako przewodniczący Kaszubskiej Grupy Parlamentarnej wraz z Instytutem Kaszubskim i Stowarzyszeniem Kaszubsko-Pomorskim.
Sytuacja mniejszości
Do udziału w spotkaniu zaproszono przedstawicieli kilku mniejszości żyjących w Polsce, którzy mieli okazję zaprezentować ich sytuację oraz wyzwania w obszarze ochrony języka. W gronie obecnych był także redaktor naczelny miesięcznika Białorusinów w Polsce pt. „Przegląd Prawosławny”, Eugeniusz Czykwin, który mówił o tożsamości tej mniejszości, która w rosnącej mierze kieruje się zasadami wiary prawosławnej, w mniejszym stopniu zaś faktem przynależności narodowej Białorusinów. Zdaniem Czykwina w przyszłości bodaj jedynym elementem białoruskim pozostanie język.
Tomasz Fopke, dyrektor Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, podkreślił w wygłoszonym wykładzie, jak ważne jest kultywowanie języka za pośrednictwem mediów, przy czym Kaszubi mogą z jednej strony służyć pod tym względem dobrym przykładem, jako że mają kaszubsko-polską rozgłośnię radiową „Radio Kaszebe”, z drugiej strony jednak nie mogą liczyć na wsparcie ze strony telewizji publicznej i radia.
Odnosząc się do tematu mediów, z Tomaszem Fopke zgodził się Bernard Gaida, przewodniczący Związku Stowarzyszeń Niemieckich: – Nie dalej jak kilka dni temu musiałem podpisać pismo skierowane do Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, w którym prosimy o interwencję w regionalnej telewizji publicznej TVP Opole, która z początkiem roku zdjęła polsko-niemiecką audycję „Schlesien Journal“ nadawaną dla mniejszości niemieckiej – powiedział Bernard Gaida, zwracając tym samym uwagę na wciąż niezrealizowane cele zapisane w Europejskiej karcie języków regionalnych lub mniejszościowych.
Jak podkreślił, Polska w ramach karty zobowiązała się wcielić w życie kilka ambitnych celów głównie w dziedzinie oświaty, jednak rzeczywistość wygląda inaczej: – Na terenach, na których żyją mniejszości, należałoby zapewnić nieprzerwany dostęp do edukacji w językach poszczególnych mniejszości, począwszy od przedszkola, a skończywszy na poziomie licealnym. Zadanie to nie zostało jak dotąd zrealizowane, a apele wystosowane przez grupę ekspercką karty nie odniosły do dziś skutku – mówi Bernard Gaida, dodając, iż w związku z tym mniejszość wzięła sprawy w swoje ręce, a zbliżone do jej kręgów stowarzyszenia od kilku lat prowadzą szereg szkół w regionie opolskim.
Opinia eksperta
Europejska karta języków była też podstawą wykładu wygłoszonego przez językoznawcę z Uniwersytetu Poznańskiego, prof. Tomasza Wicherkiewicza. – Zazwyczaj mówimy o prawach mniejszości, mając na myśli istniejącą w Polsce ustawę o mniejszościach, a zapominając o karcie języków, która nie skupia się na jednej konkretnej grupie narodowościowej czy mniejszości, lecz na językach. Warto je chronić, gdyż dopiero dzięki językowi poszczególne grupy narodowościowe stają się widoczne, a także częstokroć ujawniają się poważne problemy, z jakimi borykają się osoby posługujące się danym językiem – stwierdza Tomasz Wicherkiewicz, dodając, iż na przykładzie Kaszubów widać, że jest to grupa narodowościowa, która samodzielnie musiała zadbać o przetrwanie swojego języka i specjalnie w tym celu powołała m.in. do życia Radę Języka Kaszubskiego. – W międzyczasie Kaszubi wywalczyli też miejsce dla swojego języka w szkołach, dzięki czemu znacznie wzrósł jego prestiż – mówi Wicherkiewicz.
I chociaż mówiąc o problemach, porusza się głównie kwestię języków mniej licznych mniejszości, które częstokroć nie są już używane nigdzie indziej, to jednak w trakcie konferencji w Senacie unaoczniono fakt, że i rzekomo duże języki społeczności mniejszościowych nie mogą bynajmniej rozwijać się bez przeszkód, a związane z tym zagrożenia widać także w przypadku Niemców. – Co prawda na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat bardzo wzrósł prestiż tego języka w Polsce oraz wprowadzono duże ułatwienia, jeśli chodzi o jego nauczanie w szkołach, mimo to język niemiecki jako język mniejszości narodowej nie zalicza się do tych, które mają w Polsce najbezpieczniejszą pozycję – mówi Tomasz Wicherkiewicz.
Przykładów na to dostarczył Bernard Gaida, stawiając zarazem diagnozę, iż stosowanie języka niemieckiego w obrębie mniejszości niemieckiej w Polsce nie jest dziś czymś oczywistym, a to m.in. na tle zaszłości historycznych: – Cała przeszłość po II wojnie światowej wciąż tkwi „w naszych genach” jako grupy narodowościowej i nie potrafimy uwolnić się od następstw dyskryminacji, deportacji itd. Jest to trauma, która ma też wpływ na możliwość poprawy znajomości języka niemieckiego, gdyż wciąż nie mamy pewności, na ile język niemiecki jako język mniejszości może być w Polsce chroniony – mówi Bernard Gaida. Jego zdaniem pokazały to też np. niedawne wydarzenia wokół kwestii uhonorowania Miroslava Klosego tytułem honorowego obywatela Opola, kiedy to na forach internetowych znów pojawiło się wiele przypadków mowy nienawiści wobec Niemców.
W genach
Tego, że dyskryminowanie grup narodowościowych dosłownie tkwi w genach, a nawet może prowadzić do zachorowań wśród ich członków, zamierza dowieść historyk i etnolog Uniwersytetu Warszawskiego prof. Justyna Olko, która podczas konferencji przedstawiła plan realizacji badań, do których pragnie pozyskać członków mniejszości żyjących w Polsce. Jak objaśniła w swoim wykładzie, udało się wykazać m.in. na przykładzie Aborygenów z Australii czy Indian z Ameryki Południowej, że cierpiąc z powodu dyskryminacji, są oni znacznie bardziej podatni na choroby psychiczne i somatyczne: – Oznacza to zatem, że dyskryminowanie osób należących do innego narodu czy posługujących się innym językiem ma realne oddziaływanie na ich zdrowie, a z powodu zmniejszonej kreatywności i produktywności stanowi też poważne obciążenie dla państwa. Jeżeli dojdziemy w Polsce do podobnych wyników, oznaczałoby to, że dyskryminacja jest nie tylko działaniem skierowanym przeciwko godności człowieka, lecz także kosztuje konkretne pieniądze – uważa prof. Justyna Olko, która wraz ze swoim zespołem chce na początek zbadać mniejsze grupy w Polsce, a w przyszłości rozszerzyć zakres badań, obejmując nimi wszystkie mniejszości.
– Jak wiadomo, kropla drąży skałę, dlatego nadal będziemy zajmować się tematem języków mniejszości, mając nadzieję, że nasza praca będzie też miała wpływ na kształt polityki europejskiej, w ramach której trwają właśnie zabiegi o poprawę sytuacji prawnej mniejszości za pośrednictwem inicjatywy Minority SafePack – zaapelował na zakończenie konferencji senator Kazimierz Kleina.
Rudolf Urban
