Das Lager in Jaworzno

🔊 Den Inhalt anhören

 

Mit Dr. Adrian Rams vom Institut für Nationales Gedenken in Kattowitz und Mitarbeiter des Stadtmuseums von Jaworzno, sprach Manuela Leibig.

 

 

 

Polska wersja poniżej 

Wie waren die Anfänge des Lagers in Jaworzno?

Das Lager in Jaworzno entstand am 15. Juni 1943 als Zweiglager des KZ Auschwitz. Es wurde eingerichtet, weil der Betreiber örtlicher Bergwerke den Plan gefasst hatte, ein neues großes Kraftwerk zu bauen. Und um dieses zu bauen und fortlaufend mit Kohle zu versorgen, wurden eben Arbeitskräfte benötigt. Da diese damals ganz generell Mangelware waren, wurde auf billige Sklavenarbeiter aus dem KZ Auschwitz zurückgegriffen. Um nicht täglich Häftlinge 30 Kilometer weit fahren zu müssen, wurde für sie ein Barackenlager errichtet. Dieses Lager überdauerte praktisch bis Ende Januar 1945. Das Lager Neu-Dachs blieb bis Ende Januar als deutsches Lager in Betrieb. Ab Februar 1945 wurde diese Infrastruktur dann vom polnischen Ministerium für öffentliche Sicherheit übernommen und man richtete dort ein Arbeitslager ein, das im April 1945 in den Rang eines Zentralen Arbeitslagers, eines von wenigen landesweit, erhoben wurde.

 

 

Welche Bedingungen herrschten in dem Arbeitslager?

Die Bedingungen im Lager ab 1945 waren sehr schwierig. Man muss sich zunächst einmal im Klaren darüber sein, dass nach dem Zweiten Weltkrieg das Hungerproblem weit verbreitet ist und auch die zivile Bevölkerung davon betroffen war, also werden in besonderer Intensität auch Menschen an Absonderungsorten wie dem Lager in Jaworzno davon betroffen gewesen sein. So kam es vor, dass aufgrund der Hungerrationen sogar Wachleute aus dem Lager flohen.

 

Wie ging der Wechsel vom Lager Neu-Dachs zum Zentralen Arbeitslager vonstatten?

Der Wechsel vom Nebenlager Neu-Dachs zum Zentralen Arbeitslager war sehr dynamisch. In nur zwei bis drei Wochen war dabei anstelle des vormaligen deutschen Lagers eine neue Struktur entstanden, die die bisherige Infrastruktur zu 100 Prozent nutzte. Wir verfügen in unseren Museumsbeständen über einen Lagerplan, der ursprünglich 1943 als Lagerplan für Neu-Dachs erstellt und 1945 als „Lagerplan für das Zentrale Arbeitslager Jaworzno” nachgezeichnet wurde. Der Kopist war dabei so genau, dass er sogar die deutsche Originalsignatur von 1943 abschrieb. Die neuen Häftlinge wurden also von denselben Baracken und demselben unter Strom stehenden Stacheldrahtzaun begrüßt.

 

Wer kam in das Zentrale Arbeitslager nach Jaworzno und woher?

Das Zentrale Arbeitslager in Jaworzno wurde wegen der Nähe zu Niederschlesien eingerichtet. Die Häftlinge dort waren hauptsächlich Volksdeutsche aus Oberschlesien sowie Reichsdeutsche, also Personen, die vor 1939 in dem nach 1922 nicht an Polen angegliederten Teil Oberschlesiens gelebt hatten.

 

 

Welche Funktion hatte dieses Lager?

Das Zentrale Arbeitslager hatte vielfältige Funktionen. Es war vor allem ein Absonderungsort, man sperrte dort also Angehörige einzelner Gruppen ein, die für die neue Führung unbequem waren beziehungsweise die man bestrafen wollte. Auf der anderen Seite fungierte es als Untersuchungshaft, denn Inhaftierte wurden dort auch verhört. Eine weitere wichtige Funktion des Lagers war die Zwangsarbeit von Häftlingen. Männer wurden dabei vor allem in Berg- und Hüttenwerken in ganz Oberschlesien, im westlichen Kleinpolen und im Dombrowaer Kohlenbecken eingesetzt. Inhaftierte arbeiteten in den 1945 direkt am Lager im Außenbereich eingerichteten Werkstattbaracken.

 

 

Sind konkrete Zahlen der Inhaftierten in Jaworzno bekannt?

Von einer genauen Zahl der Insassen und von der Lagerstruktur kann kaum gesprochen werden. Das Hauptproblem dabei sind fehlende Häftlingsbücher, die den Zeitraum von Februar bis September 1945 abdecken würde, also die Zeit unmittelbar nach dem Krieg, die besonders dynamisch gewesen sein dürfte. Aus diesem Grund ist es auch höchst problematisch, die Sterblichkeit im Lager zu beziffern, denn wir wissen nicht, wie viele von den Menschen, die in das Zentrale Arbeitslager Jaworzno geraten waren, im Laufe dieser Monate des Jahres 1945 ums Leben kamen. Was die Sterblichkeit angeht, so wird diese auf ca. 7000 Personen geschätzt, wobei hier auch die Todesopfer von Schwientochlowitz-Eintrachtshütte und Myslowitz mit eingerechnet sind, weil nach der Schließung dieser Lager die dort Inhaftierten in die Lagerkartei des Zentralen Arbeitslagers Jaworzno aufgenommen wurden.

 

 

Sie haben die geschätzte Zahl von 7000 Opfern erwähnt. Wie viele Menschen haben dieses Nachkriegslager also durchlaufen?

Einige zigtausend. Das erzählen uns die Häftlingsbücher. Es kann geschätzt werden, dass es bis September 1949 ungefähr 30.000 Personen waren.

 

 

Wie lange blieb das Nachkriegslager in Jaworzno bestehen?

Das Arbeitslager existierte bis 1949 und wurde dann aufgelöst. Die letzte Gruppe der inhaftierten Volksdeutschen und deutschen Kriegsgefangenen wurde in das Lager nach Potulitz als Deutschland-Heimkehrer überführt. Es ist aber nicht der letzte Akt in der Existenz dieses Lagers. Anfang 1950 begann sein Umbau zu einem Gefängnis für minderjährige politische Häftlinge, das dann ab Mai 1951 in Betrieb war.

 

Was geschah mit den Insassen des Nachkriegslagers nach dessen Schließung?

Es gab die Möglichkeit einer Rehabilitierung für Inhaftierte, die für einen Verbleib in Polen vorgesehen waren. Dennoch ließen sich die meisten repatriieren. Es waren deutsche Vorkriegsbürger, die zu einem bestimmten Zeitpunkt nach Deutschland geschickt wurden. Auch die deutschen Kriegsgefangenen kehrten in ihre Heimat zurück. Und Volksdeutsche, die sich rehabilitieren konnten, bekamen die Möglichkeit, in Polen zu bleiben. Die Rehabilitationsverfahren liefen noch während des Bestehens des Lagers.

 

 

Wird heute an das Lager von Jaworzno gedacht?

Wenn es um die kollektive Erinnerung an dieses Lager geht, so verhält es sich damit insofern kompliziert, als nach seiner Schließung 1956 sehr viel getan wurde, um die Spuren seiner Existenz zu verwischen. Damals wurde nur an das deutsche Lager erinnert und man verschwieg gänzlich, was dort nach 1945 geschah. Das Gelände, wo das Lager errichtet wurde, gehörte dem Kohlebergwerk Jan Kanty. Nach dem Krieg, 1956, wurde das Gelände unter die Verwaltung des Bergwerks gestellt, das damals Pariser Kommune hieß, und es wurde dort sehr schnell neues Leben etabliert. Die Gefängnistrakte aus den 50. Jahren übernahmen nunmehr Wohnfunktionen und im Haupttor- und dem Verwaltungsgebäude ließ sich die Bergwerksverwaltung nieder. Das frühere Schulgebäude wurde zu einer medizinischen Beratungsstelle des Bergwerks und das Kulturhaus aus den 50er Jahren fungierte nunmehr als Kulturhaus des Bergwerks. Erst in den 90er Jahren wurde damit begonnen, die Ereignisse nach 1945 zu thematisieren.

 

 

Wie pflegt das örtliche Museum das Andenken an diesen Ort?

Wir, als Stadtmuseum von Jaworzno, unternehmen verschiedene Aktivitäten, um dieses Andenken hervorzuheben. Die Ergebnisse sind positiv. So verwirklichten wir 2014 zwei Projekte rund um das Lager in Jaworzno, und zwar die Dauerausstellung „Ein Lager zweier Totalitarismen. Jaworzno 1943-1956”, die im Stadtmuseum von Jaworzno verfügbar ist, und das Online-Portal obozdwochtotalitaryzmow.pl, das als ein allgemein zugängliches Wissenskompendium über diesen Ort das Thema popularisiert. Ein Jahr später gelang uns eine temporäre Rollup-Schautafelausstellung, die man sich kostenlos ausleihen und in einer Schule oder öffentlichen Einrichtung zeigen kann. 2018 organisierte das Stadtmuseum von Jaworzno die 3. Gesamtpolnische Wissenschaftliche Tagung „Ein Lager zweier Totalitarismen. Jaworzno 1943-1956”. Diese Bezeichnung durchzieht alle unseren Aktivitäten rund um das Lager in Jaworzno und mit ebendiesem Titel ist auch eine Publikation als Nachlese der Konferenz erschienen. Im Lagergelände gibt es nun auch einen Lehrpfad – ein erheblicher Erfolg – mit Schlüsselinformationen, die Ortsbewohnern und Durchreisenden die Geschichte dieses Ortes näherzubringen.

 

 

 

 

Obóz w Jaworznie

Z dr. Adrianem Ramsem z Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach, pracownikiem Muzeum Miasta Jaworzno, rozmawia Manuela Leibig

 

 

Jakie były początki obozu w Jaworznie?

Obóz w Jaworznie powstał 15 czerwca 1943 roku jako filia KL Auschwitz. Został utworzony, ponieważ zarządca miejscowych kopalń podjął plan budowy nowej, dużej elektrowni. A żeby wybudować elektrownię, trzeba było ją jeszcze zasilić w węgiel, potrzebna więc była siła robocza. Tej brakowało, więc sięgnięto po tanią niewolniczą siłę roboczą z KL Auschwitz. Aby nie dowozić więźniów codziennie 30 kilometrów, wybudowano barakowy obóz dla nich. Obóz Neu-Dachs przetrwał praktycznie do końca stycznia 1945 roku. Od lutego 1945 roku ta infrastruktura została przejęta przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. Utworzono tam obóz pracy, który w kwietniu 1945 roku podniesiono do rangi Centralnego Obozu Pracy, jednego z kilku w skali całego kraju.

 

 

Jakie w obozie pracy panowały warunki?

Warunki w obozie od 1945 roku były bardzo ciężkie. Musimy zdawać sobie sprawę, że po zakończeniu drugiej wojny światowej problem głodu był problemem powszechnym, także ludność cywilna głodowała, więc dotyczył on w szczególnym nasileniu osoby umieszczone w takim miejscu odosobnienia jak obóz w Jaworznie. Zdarzały się przypadki, że ze względu na nędzne warunki żywieniowe uciekali z tego obozu nawet strażnicy.

 

 

Jak wyglądało przejście z obozu Neu-Dachs na Centralny Obóz Pracy?

Przejście z podobozu Neu-Dachs odbyło się bardzo dynamicznie. W ledwie dwa, trzy tygodnie powstała na miejscu dawnego obozu niemieckiego nowa administracja, która wykorzystała dotychczasową infrastrukturę w 100 procentach. Dysponujemy w zbiorach muzealnych planem obozu, który pierwotnie został wykonany w 1943 jako plan obozu Neu-Dachs, a w 1945 roku został przerysowany z tytułem „Plan Centralnego Obozu Pracy w Jaworznie”; kopista był na tyle dokładny, że przepisał nawet oryginalną niemiecką sygnaturę z 1943 roku. Nowych więźniów przywitały więc te same baraki, to samo ogrodzenie z drutu kolczastego pod napięciem.

 

Kto trafiał do Centralnego Obozu Pracy w Jaworznie i skąd?

Został on utworzony ze względu na bliskość z Dolnym Śląskiem. Trafiali do niego głównie volksdeutsche z terenów Górnego Śląska i reichsdeutsche, czyli osoby, które przed 1939 rokiem zamieszkiwały tę część Górnego Śląska, która nie została przyłączona do Polski po 1922 roku.

 

 

Jaką funkcję pełnił ten obóz?

Centralny Obóz Pracy miał przeróżne funkcje. Przede wszystkim stanowił miejsce odosobnienia, czyli zamykano tam osoby poszczególnych grup, które były niewygodne dla nowej władzy bądź które chciano ukarać. Z drugiej strony pełnił funkcję aresztu śledczego, ponieważ odbywały się tam przesłuchania osób, które były tam przetrzymywane. Kolejną ważną funkcją tego obozu była przymusowa praca więźniów: jeśli chodzi o mężczyzn, to pracowali oni przede wszystkim w kopalniach i w hutach całego Górnego Śląska, terenu zachodniej Małopolski i Zagłębia Dąbrowskiego. Natomiast kobiety, które były przetrzymywane w obozie, pracowały w barakach warsztatowych, które powstały w 1945 roku przy samym obozie, na obszarze zewnętrznym.

 

 

Czy możemy mówić o konkretnych liczbach osób przetrzymywanych obozie w Jaworznie?

Ciężko jest dokładnie mówić o konkretnej liczbie osadzonych i o strukturze. Problem główny stanowi brak księgi więźniów, która obejmowałaby okres od lutego do września 1945 roku, czyli ten okres bezpośrednio po wojnie, który mógł być najbardziej dynamiczny. Z tego względu jest olbrzymi problem z określeniem śmiertelności w tym obozie, bo nie wiemy, ile osób, które trafiły do Centralnego Obozu Pracy w Jaworznie, w ciągu tych kilku miesięcy 1945 roku zginęło. Jeśli chodzi o śmiertelność, szacuje się ją na poziomie ok. 7 tysięcy osób, z tym że tutaj wliczane są też ofiary śmiertelne w Świętochłowicach-Zgodzie czy w Mysłowicach, ponieważ po likwidacji tych obozów osoby tam przetrzymywane trafiły na stan ewidencyjny Centralnego Obozu Pracy w Jaworznie.

 

 

Mówił Pan o 7 tysiącach ofiar. Więc ile osób przeszło przez powojenny obóz?

Kilkadziesiąt tysięcy. O tym mówią nam księgi więźniów. Można szacować, że do września 1949 roku było to bodajże 30 tysięcy osób.

 

 

Jak długo istniał powojenny obóz pracy w Jaworznie?

Obóz pracy istniał do 1949 roku, wtedy go zlikwidowano, ostatnią grupę osadzonych: volksdeutschów i jeńców niemieckich odesłano do obozu w Potulicach, celem repatriacji do Niemiec. Ale nie jest to ostatni akt istnienia tego obozu. Z początkiem 1950 roku rozpoczęto jego przebudowę w Więzienie dla Młodocianych Więźniów Politycznych, które było czynne od maja 1951 roku.

 

Co działo się z osadzonymi w powojennym obozie po jego zamknięciu?

Była przewidziana możliwość rehabilitacji osób przetrzymywanych do pozostania w Polsce. Większość osób jednak uległa procesowi repatriacji. Byli to przedwojenni niemieccy obywatele, którzy zostali odesłani do Niemiec. Jeńcy niemieccy wrócili także do ojczyzny, natomiast volksdeutsche – jeśli udało im się zrehabilitować – mieli możliwość pozostania w Polsce. Procesy rehabilitacyjne toczyły się jeszcze w czasie funkcjonowania obozu.

 

 

Czy obecnie pamięta się o obozie w Jaworznie?

Jeśli chodzi o pamięć zbiorową na temat historii tego obozu, jest to o tyle skomplikowane, że po momencie jego zamknięcia w 1956 roku zrobiono bardzo wiele, ażeby zatrzeć ślady o jego istnieniu. Upamiętniano wtedy tylko obóz niemiecki, nie mówiono zupełnie o tym, co działo się tam po 1945 roku. Teren, na którym zbudowano obóz, należał do kopalni węgla Jan Kanty. Po wojnie, w 1956 roku, ten teren oddano pod zarząd kopalni, która wtedy nazywała się Komuna Paryska, i bardzo szybko wprowadzono tam nowe życie. Bloki więzienne z lat pięćdziesiątych zaczęły pełnić funkcje mieszkalne, w budynku bramy głównej i administracji znajdowała się administracja kopalni. Budynek po szkole stał się przychodnią kopalnianą, a dom kultury z lat pięćdziesiątych pełnił rolę domu kultury kopalni Jan Kanty. Dopiero w latach dziewięćdziesiątych zaczęto mówić o tych wydarzeniach powojennych.

 

 

 

Jak miejscowe muzeum dba o pamięć tego miejsca?

My jako Muzeum Miasta Jaworzna podejmujemy różne działania, aby tę pamięć podkreślać. Są tego pozytywne rezultaty. W 2014 roku zrealizowaliśmy dwa projekty związane z obozem w Jaworznie: stała wystawa „Obóz dwóch totalitaryzmów. Jaworzno 1943–1956” dostępna w Muzeum Miasta Jaworzna oraz portal internetowy obozdwochtotalitaryzmow.pl – w celu popularyzacji tego zagadnienia oraz ogólnodostępnego kompendium wiedzy na temat tego miejsca. Rok później udało nam się zrealizować czasową wystawę planszową na roll-upach, którą można bezpłatnie wypożyczyć i wystawić w szkole lub innej instytucji publicznej. W 2018 roku Muzeum Miasta Jaworzna zorganizowało 3. Ogólnopolską Konferencje Naukową „Obóz dwóch totalitaryzmów. Jaworzno 1943–1956”. Ta nazwa przewija się przy wszystkich naszych działaniach związanych z obozem w Jaworznie, o tym samym tytule ukazała się również publikacja z materiałami pokonferencyjnymi. Na terenie obozu powstała ścieżka edukacyjna – co jest niebagatelnym sukcesem – z kluczowymi informacjami dla tego miejsca, aby pokazać mieszkańcom, jak i przejezdnym, jaka była historia tego miejsca.