Bräuche in Schlesien

🔊 Den Inhalt anhören

Mit Róża Zgorzelska sprach Manuela Leibig über alte vorösterliche Traditionen und Frühlingsbräuche in Friedersdorf

 

 

 

 

Polska wersja poniżej

 

Wie war es einst vor dem Osterfest? In diesem Jahr verbringen die meisten von uns wegen der Corona-Pandemie viel mehr Zeit zu Hause als sonst. Aber noch vor einem Jahr hat man sich einen Tag Urlaub genommen, ein bisschen zu Hause aufgeräumt, die Gardinen gewaschen und die Fenster geputzt – und schon gab es einen Eindruck von Ordnung. Und früher einmal?

 

Früher musste man schon frühzeitig, also so früh, dass das Fleisch vor den Feiertagen schon gepökelt und geräuchert war, das Schlachtfest machen, am besten zu Beginn des Fastenzeit. Zu Ostern gab es dann immer traditionell Räucherspeck, Schinken und hausgemachte Wurst. Das Fleisch musste man zuerst richtig mit speziellem Pökelsalz salzen und ordentlich in ein steinernes Gefäß legen, alle paar Tage nachsalzen und umlegen, womit sich die Wirtin beschäftigte, also die Frau, die für die Küche zuständig war. Danach musste man das Fleisch abspülen und langsam im Räucherofen räuchern, mit Laubholz, am besten von Obstbäumen. Je langsamer es geräuchert wurde, desto länger war es haltbar, das übernahm ein Mann im Haus, der Opa oder der Vater. Das Fleisch wurde dann im Speiseschrank aufbewahrt, der mit einem Gitter beschlagen war und sich an einer luftigen Stelle in der Vorratskammer befand.

Anschließend ging man daran, die Gardinen zu waschen und die Fenster zu putzen. Früher musste man die Wäsche zuerst mit Soda einweichen, später war schon Waschpulver erhältlich. Gardinen waren damals aus einem ganz anderen Stoff und man musste sie richtig schrubben, ebenso Tischtücher und Bettzeug. Gewaschen wurde unterschiedlich, vor dem Krieg gab es die Waschmaschine „Miele“, gewaschen wurde auch im „Rumpel“ und später gab es schon die „Frania“- Waschmaschine.
Wichtige Bestandteile der Vorbereitungen auf Ostern waren das Aufräumen auf dem Hof und die Herrichtung der Gräber, es wurden dort Stiefmütterchen gesetzt. Diese Stiefmütterchen hatte man im Herbst davor im Vorgarten ausgesät. Normalerweise überwinterten sie unter dem Schnee, also brauchte man sie nicht abzudecken. Jetzt haben wir auf einem Grab für gewöhnlich eine Platte und die Winter sind ohne Schnee, da ist es sinnvoll, die Stiefmütterchen doch mit Nadelbaumzweigen abzudecken.

 

 

In der aktuellen Situation rund um das Coronavirus verbringen wir sehr viel Zeit zu Hause. In diesem Zusammenhang gibt es verschiedene Unterhaltungen und Ablenkungen sowie Ratschläge, was man in der Zeit zu Hause mit der Familie anfangen kann. Früher waren die Familien ja auch Großfamilien und man verbrachte die meiste Zeit im oder am Haus. Und niemand beschwerte sich, dass es „langweilig“ war.

Ich bin in einer Mehrgenerationenfamilie aufgewachsen und es gab damals nicht so etwas wie Langeweile. Jeder war mit seinen Pflichten beschäftigt, aber die Mahlzeiten wurden gemeinsam eingenommen. Die Ruhe- bzw. Freizeit war gegen 15:30 Uhr, da kam die Familie bei Kaffee und etwas aus Weizen Gebackenem, meist Hefekuchen, zusammen. Eine meiner Tanten stand immer um vier Uhr morgens auf und machte diesen Kuchen. Als dann die übrigen Hausgenossen in den Stall gingen, um die Tiere zu füttern, war der Kuchen bereits fast fertig. Damals wurde nicht so lange geschlafen wie heute und man stand sehr früh auf.

Gemeinsam wurde auch auf der Sitzbank Zeit verbracht. An jedem Haus stand so eine Bank und man setzte sich an langen Abenden darauf zusammen. Es gab genügend Zeit für Gespräche mit Angehörigen und Nachbarn.

 

 

Hier in Schlesien gehören vor allem Kratzeier zum Osterfest dazu. Wann und wie wurden sie gemacht?

Zuerst musste man Zwiebelschalen einsammeln und man musste schon viel früher daran denken als kurz vor Ostern, denn je mehr Zwiebelschalen man nutzte, umso intensiver wurde dann die Farbe der Eier. Man musste sehr viele davon bereithalten, so zirka 30. Die Eier wurden lange gekocht und anschließend in kaltes Wasser gelegt, damit sie sich härteten. Nach dem Härten hat man sie dann an den Abenden gekratzt. Die Jungs, die am Ostermontag kamen, um die Mädchen zu begießen, bekamen jeweils ein verziertes Ei, das schön glänzte, weil es zusätzlich mit Fett eingerieben worden war.

 

 

Wodurch zeichnete sich die Karwoche aus?

Man musste einen „Gobionek“ vorbereiten, also einen Baum für kleine Kreuze, die auf dem Feld aufgestellt wurden. Dieser Baum wurde geweiht. Am Mittwoch der Karwoche suchte man nach dem Judas, in unserer Mundart „Żurowoł Szczoda“. An vielen Orten um das Dorf herum wurden Feuer aus trockenen Zweigen angezündet. Für die Jugendlichen war das ein großes Ereignis, denn jeder hatte seine Fackel aus abgenutzten „Szrobołczki“, also Besen, und damit sie länger brannten, drückten wir Holzscheite und Stroh zwischen die Zweige. Mit diesen Fackeln rannten wir auf den Feldern von Feuer zu Feuer umher und suchten nach Judas, dem Verräter Jesu. Auf den Feldern lag nicht selten noch Schnee. Am Gründonnerstag haben die Kinder die Füße älterer Familienmitglieder gewaschen und wurden dafür mit kleinen Geschenken belohnt. Am Abend verstummten dann die Kirchenglocken, ihre Rolle übernahmen Ministranten mit hölzernen Klopfern. Der Karfreitag war gekennzeichnet durch strenges Fasten und Kreuzverehrung, die Jüngsten bekamen für das Küssen der Wunden Christi ein Päckchen Süßigkeiten vom Herrgott. Am Karsamstag wurde dann das Heilige Grab verehrt, in den Häusern und im Gehöft fand ein letztes Saubermachen statt und es wurde die Ostermahlzeit vorbereitet. Am Ostersonntag in der Frühe begaben wir uns in die Kirche zur Auferstehungsmesse und am Nachmittag dann zur Ostervesper. Der Ostermontag war traditionell die Zeit für Besuche bei Verwandten und die Kinder suchten nach Nestern, in die der Osterhase Kratzeier gebracht hatte.

 

 

Zum Frühling gehört auch Gartenarbeit. Ist diese jetzt irgendwie anders als vor mehreren Jahrzehnten?

Jeder Bauernhof hatte seine Obstbäume, mindestens zehn und seinen eigenen Obstgarten. Im Herbst wurde Stalldung um diese Bäume herum gelegt. Es war natürlicher Dünger, der, von Schnee bedeckt, langsam in der Erde versickerte und den Baum nährte. Zum Jahresanfang musste man die Obstbäume beschneiden und die Leute legten sich dieses Holz schon einmal beiseite, um es zum Räuchern zu nutzen.

Wenn es um das Baumbeschneiden geht, so hieß es einst, man darf bis Ende März noch beschneiden, aber heute haben wir sehr milde Winter und man muss das früher machen, bevor die Vegetation begonnen hat. Gleiches gilt auch für die Weinreben. Im Februar musste man die Obstbäume kalken. Im Blumengarten schnitten wir die Rosen zu.

Früher wurde auch ein Frühbeet vorbereitet, d.h. ein Kasten direkt an der Erde im Garten, meist mit Fenstern abgedeckt, in den man Samenkörner aussäte, z.B. Salat oder Kohl. Hier wurde Erde beigegeben von der Stelle, wo das Brennholz gelagert wurde, das wurde dann als eine Art Dünger betrachtet. Nachdem die Samenkörner ausgekeimt waren und es draußen wärmer geworden war, konnte man, nach der „kalten Sophie” dann, schon die Beete bepflanzen.

 

 

Zwyczaje na Śląsku

Z Różą Zgorzelską o dawnych zwyczajach przedświąteczno-wiosennych w Biedrzychowicach rozmawia Manuela Leibig.

 

 

Jak to było kiedyś przed świętami wielkanocnymi? W tym roku z powodu pandemii koronawirusa większość z nas spędza w domu znacznie więcej czasu. Ale jeszcze rok temu brało się dzień urlopu, trochę sprzątało dom, prało firanki i myło okna – wrażenie porządku gotowe. A kiedyś?

Kiedyś już zawczasu, na tyle wcześnie, aby mięso zdążyło się zapeklować i uwędzić, trzeba było zrobić świniobicie, najlepiej na początku Wielkiego Postu. Na święta zawsze była tradycyjnie wędzonka, szynka, kiełbasa swojska. Mięso trzeba było najpierw nasolić specjalną solą do peklowania i w kamiennym naczyniu poukładać, co kilka dni dosalać i przekładać, czym zajmowała się gospodyni, ta kobieta, która zajmowała się kuchnią. Potem mięso trzeba było umyć i w wędzowniku pomalutku wędzić, na drzewie z drzew liściastych, najlepiej z drzew owocowych. Im wolniej wędzone, tym dłużej się trzymało, tym zajmował się mężczyzna w domu, opa albo ojciec. To mięso było przechowywane w speiseschranku, czyli szafce obitej siatką, znajdującą się w przewiewnym miejscu w spiżarni.

Następnie przystępowano do prania firan i mycia okien. Kiedyś pranie trzeba było najpierw namoczyć z sodą lub mydłem, potem już były dostępne proszki do prania. Firanki były wtedy z zupełnie innego materiału, trzeba było je „naszkrubić”, podobnie z obrusami i pościelami. Prano różnie, przed wojną były pralki Miele, prano też na rumplu, na waschmaschinie, potem już były franie.

Ważnym elementem przygotowań przedświątecznych były porządki w zagrodzie oraz uporządkowanie grobów, sadziło się bratki. Bratki te wysiewano jesienią rok wcześniej w swoim ogródku i one zazwyczaj zimowały pod śniegiem, więc nie trzeba było ich przykrywać niczym. Teraz na grobach mamy zazwyczaj płytę, a zimy są bez śniegu, więc warto bratki jednak przykryć gałązkami iglaków.

 

 

W obecnej sytuacji związanej z koronawirusem spędzamy bardzo dużo czasu w domu. W związku z tym pojawiają się różnego rodzaju żarty lub też poradniki, jak sobie radzić z czasem w domu z rodziną. Przecież kiedyś rodziny też były wielopokoleniowe i większość czasu spędzało się w domu lub przy domu, nikt nie marudził, że „jest nudno”.

Wychowałam się w wielopokoleniowej rodzinie, nie było czegoś takiego jak nuda. Każdy był zajęty swoimi obowiązkami, ale posiłki spożywało się razem. Odpoczynek czy też czas wolny był około godziny 15.30, jak rodzina spotykała się na kawie i czymś pszenicznym, najczęściej cieście drożdżowym. Jedna z ciotek wstawała o czwartej rano i robiła to ciasto, a kiedy pozostali domownicy szli do stajni karmić zwierzęta, ciasto już było prawie gotowe. Kiedyś nie spało się tak długo jak dziś, wstawało się bardzo wcześnie.

Wspólnie czas spędzano też na ławeczce. Przy każdym domu stała ławeczka i na niej siadano w długie wieczory. Wtedy był czas na rozmowy z rodziną lub sąsiadami.

 

 

Święta wielkanocne to na Śląsku przede wszystkim kroszonki. Kiedy się je przygotowywało?

Najpierw trzeba było zebrać obierki z cebuli i o tym trzeba było pamiętać już znacznie wcześniej aniżeli tuż przed świętami, bo im więcej łupinek z cebuli, tym intensywniejszy kolor jajka. Trzeba ich było bardzo dużo przygotować, około 30. Jajka gotowano długo, następnie wrzucano do zimnej wody, aby się zahartowały, i po zafarbowaniu wieczorami się je skrobało. Chłopcy przychodzący oblewać dziewczyny w śmigus-dyngus dostawali zdobione jajko, które się pięknie świeciło, bo zostało dodatkowo posmarowane tłuszczem.

 

 

Czym wyróżniał się Wielki Tydzień?

Trzeba było przygotować gobionka, czyli drzewo na krzyżyki ustawiane na polu. To drzewo było święcone. Zaś w środę Wielkiego Tygodnia szukało się Judasza, po naszemu – Żurowoł Szczoda. W wielu miejscach wokół wsi zapalano ogniska z suchych gałęzi. Dla młodzieży było to wielkie wydarzenie, bo każdy miał swoją pochodnię ze zużytych szrobołczek, a więc mioteł, i aby one się dłużej paliły, wciskaliśmy między gałązki szczepki drewna i słomę. Z tymi pochodniami biegaliśmy po polach od ogniska do ogniska i szukaliśmy Judasza, zdrajcę Jezusa. Na polach nierzadko jeszcze zalegał śnieg. W Wielki Czwartek dzieci myły nogi starszych członków rodziny, za co dyskretnie dostawały nagrodę. Wieczorem milkły dzwony w kościele, ich rolę przejmowali ministranci z klekotkami, czyli drewnianymi kołatkami. Wielki Piątek charakteryzował post ścisły i adoracja krzyża, najmłodsi za ucałowanie ran Chrystusa otrzymywali paczuszkę słodkości od Ponbóczka (Pana Boga). W Wielką Sobotę adorowano Boży grób, w domach i w obejściu odbywały się ostatnie porządki i przygotowywano posiłek wielkanocny. W Niedzielę Wielkanocną wczesną porą udawaliśmy się do kościoła na Mszę Zmartwychwstania Chrystusa, po południu natomiast – na nieszpory wielkanocne. Poniedziałek Wielkanocny to tradycyjnie czas na odwiedzanie krewnych, zaś dzieci szukały gniazd, do których zajączek przynosił kroszonki.

 

 

Wiosna to też prace w ogrodzie. Czy one teraz się różnią jakoś od tych sprzed kilku dekad?

Każde gospodarstwo miało swoje drzewa owocowe, minimum dziesięć, swój własny sad. Jesienią kładło się obornik wokół tych drzew. Był to naturalny nawóz, który przykryty śniegiem pomału wsiąkał w ziemię i zasilał drzewo. Z początkiem roku trzeba drzewa owocowe przyciąć i ludzie to drewno odkładali sobie już na bok, żeby było do wędzenia.

Jeśli chodzi o przycinanie drzew, to kiedyś mówiło się, że można to robić do końca marca, ale w tej chwili mamy bardzo łagodne zimy i trzeba to zrobić wcześniej, zanim ruszy wegetacja, to samo dotyczy winorośli. W lutym należało te drzewa owocowe pobielić. W ogródku kwiatowym przycinamy róże.
Kiedyś przygotowywało się frühbet, to taka przyziemna szklarnia – skrzynka w ogródku, przykryta najczęściej oknami, w której wysiewało się nasionka, np. sałatę, kapustę. Tutaj dodawało się ziemi z miejsca, gdzie składowane było drewno opałowe, to traktowało się jako taki nawóz. Jak nasiona wykiełkowały, a na podwórku zrobiło się cieplej, to już można je było po „zimnej Zośce” rozsadzać na grządki.