Späte Anerkennung von Zwangsarbeit

🔊 Den Inhalt anhören

Geschichte: Nur noch wenige Anträge auf Entschädigung warten auf Überprüfung

Späte Anerkennung von Zwangsarbeit

Bis Ende 2017 konnten Deutsche, die als Zivilisten während und nach dem Zweiten Weltkrieg Zwangsarbeit für andere Staaten leisten mussten, einen Antrag auf eine sog. Anerkennungsleistung stellen. Bis jetzt sind 46.851 solcher Anträge beim Bundesverwaltungsamt (BVA) eingegangen, von denen rund 97 % abgeschlossen werden konnte. Eine speziell berufene Projektgruppe will bis Ende Juni 2020 auch die letzten ausstehenden Anträge zum Abschluss bringen.

 

 

 

Polska wersja poniżej

 

“Die Anerkennungszahlung für deutsche zivile Zwangsarbeiter (ADZ, Anm. der Red.) ist eine historische Leistung. Ich freue mich, dass das BVA hier mit großem historisch-kriegsfolgenrechtlichen Sachverstand und vor allem mit Empathie für die Vielzahl unterschiedlicher Einzelschicksale tätig ist. Die Anerkennungsleistung, die die ehemaligen zivilen Zwangsarbeiter erhalten, entschädigt sie nicht annähernd für die menschenunwürdige Behandlung, zu der sie allein aufgrund ihrer ethnischen Zugehörigkeit gezwungen waren; doch hat die Bundesregierung mit der ADZ-Richtlinie das Unrecht und leiderfüllte Schicksal der zivilen deutschen Zwangsarbeiter anerkannt“, sagt der Bundesbeauftragte für Aussiedlerfragen und nationale Minderheiten, Prof. Dr. Bernd Fabritius.

 

 

Fast zu spät

Die meisten Anträge auf die Anerkennungszahlung kamen aus Ländern der ehemaligen Sowjetunion, und zwar 32.807. Aus Rumänien meldeten sich 4.717 Deutsche, die Zwangsarbeit leisten mussten und aus den ehemaligen deutschen Ostgebieten sowie Polen kamen beim Bundesverwaltungsamt 3.032 Anträge auf Entschädigungszahlung an. Die anderen Opfer von Zwangsarbeit stammen nach Angaben den BVA aus der ehemaligen Tschechoslowakei, Deutschland und „sonstigen Ländern“.

Unter den Opfern der Zwangsarbeit aus dem heutigen Polen war auch der mittlerweile verstorbene Begründer des Deutschen Freundschaftskreises in Schierokau (Sieraków Śląski), Wiktor Kik, der im Jahr 1945 als gerade einmal 18jähriger Jugendlicher nach Dniepropetrowsk deportiert wurde. In einem seiner letzten Interviews erinnerte er sich: „Wir arbeiteten jeweils zwölf Stunden am Stück, mal am Tag, mal in der Nacht. Mich machte man zu einem Dreher. Ich hatte eigentlich keine blasse Ahnung, was eine Drehmaschine ist und wie man sie bedient, aber ich muss zugeben, dass mir das trotzdem irgendwie gefiel. Unser russischer Meister hatte fünf ,Sklaven’, aber er sah, dass ich meine Arbeit gern tat und nicht herumlungerte, weshalb mir der Meister sehr zugetan war.“
Ein Jahr später kam Wiktor Kik mit viel Glück aus dem Lager heraus und konnte wieder zurück in seine schlesische Heimat. Der DFK-Gründer aus Schierokau hat die Antragsstellung noch erlebt, was die Hauptvoraussetzung gewesen ist, denn nur für Personen, die bis zum 27.11.2015 am Leben waren, konnte ein Antrag auf Entschädigung gestellt werden. Den weiteren Verlauf des Verfahrens hat Wiktor Kik leider nicht mehr erlebt, wie so viele seiner Leidensgenossen. Die Entschädigungszahlung kam also in letzter Sekunde, was auch der Bundesbeauftragte Dr. Fabritius, zugleich Präsident des Bundes der Vertriebenen, weiß. „Ich freue mich für jedes einzelne Opfer, das diese Anerkennungsleistung noch erfahren durfte“, sagt Bernd Fabritius.

 

 

Beweise liefern

Von den 46.851 beim Bundesverwaltungsamt eingegangenen Anträgen endeten bislang 38.170 mit einem Anerkennungsbescheid, was bedeutet, dass die Opfer von Zwangsarbeit oder deren Nachkommen 2.500 Euro erhalten haben. Das sind bisher Ausgaben von insgesamt 95.425.000 Euro aus dem Bundeshaushalt, wie wir von Birgitt Paschke, der Pressesprecherin des BVA erfahren haben. „Die Höhe der abschließend geleisteten Anerkennungsleistungen und die Verfahrenskosten lassen sich erst nach Ende der Projektarbeit beziffern“, sagt sie, denn neben den 6.383 Anträgen, die abgewiesen wurden, werden derzeit ja noch 1.378 geprüft.

Unter den noch Wartenden ist auch Józef Mientus aus der Umgebung von Oppeln. Sein Vater Bernard wurde nach Ende des Krieges als ehemaliger Wehrmachtssoldat auf seinem Rückweg aus Ungarn nach Schlesien in der Tschechoslowakei verhaftet und von den Sowjets in die Region von Witebsk deportiert, wo er sowohl in einem Steinbruch als auch bei einem Landwirt arbeiten musste. Erst im Jahr 1949 wurde er entlassen und konnte nach Oberschlesien zurückkehren.

Mittlerweile ist Bernard Mientus verstorben, sein Sohn Józef bemüht sich aber, in seinem Namen um die Anerkennungsleistung, auch wenn dies sich schwieriger als gedacht gestaltet. Die Opfer müssen nämlich möglichst viele glaubwürdige Beweise für ihre Zwangsarbeit erbringen, ob es nun Dokumente staatlicher Behörden von damals sind, detaillierte Berichte der Opfer selbst oder Zeugenaussagen ihrer Leidensgenossen. Nur anhand solcher Unterlagen kann das BVA auch die Anerkennungsleistung bewilligen. Oftmals ist es aber nicht leicht, wie im Fall der Familie Mientus.

Józef Mientus sagt: „Als unser Vater aus der Zwangsarbeit zurückgekommen ist, war er so traumatisiert, dass er zeitlebens fast gar nichts über diesen Abschnitt erzählt hatte. Er brachte auch keine Dokumente mit, erzählte nie von anderen Zwangsarbeitern, mit denen er zusammengelebt hatte. Erst viele Jahre später sprach er ein wenig davon, wie er fast tot aus dem Steinbruch herausgekommen war und sich bei schwerer landwirtschaftlicher Arbeit „erholen“ sollte, um dann wieder in denselben Steinbruch zu kommen.“
Als einer der 1.378 Antragsteller, deren Verfahren noch bearbeitet werden, hofft Józef Mientus trotz dürftiger Beweislage auf eine Bewilligung. Dabei geht es ihm nicht um das Geld als solches, sind es doch „nur“ 2.500 Euro, die er mit seinen Geschwistern teilen würde. Es gehe ums Prinzip, dass die Zwangsarbeit seines Vaters zumindest symbolisch entschädigt werden würde. Auf eine abschließende Entscheidung des BVA wartet Józef Mientus noch.

 

 

Unschätzbares Archiv

Ob es nur weniger konkrete Informationen über die Zwangsarbeit sind, wie es die Nachfahren von Bernard Mientus bei Oppeln haben, oder eher detaillierte Berichte samt zusätzlicher Unterlagen, die im Antragsverfahren an das Bundesverwaltungsamt geschickt wurden – sie alle haben einen immensen historischen Wert. Dessen ist sich das BVA bewusst, auch wenn heute noch nicht klar ist, wie genau diese Unterlagen zukünftig genutzt werden können. „Es wird geprüft werden, ob nach Abschluss der Aufgabe die ADZ-Antragsunterlagen – als Unterlagen von besonderem wissenschaftlichen Wert – beim Bundesarchiv zentral archiviert und dort für wissenschaftliche Zwecke/ Forschungszwecke zur Verfügung gestellt werden können“, sagt BVA-Pressesprecherin Birgitt Paschke.
Und auch der Bund der Vertriebenen schaltet sich in die Nachbearbeitung der Anträge ein. Zum einen will er von den Betroffenen erfahren, wie sie die Antragstellung und den Bearbeitungsverlauf beurteilen. Zum anderen erhofft sich der BdV von den Opfern von Zwangsarbeit oder deren Hinterbliebenen Berichte über die tragischen Schicksale der deutschen Zivilbevölkerungen in unterschiedlichen Ländern, die Erinnerung daran heute und den Grad der Bedeutung der Anerkennungsleistung seitens der Bundesregierung für sie. Klar ist also, dass neben der finanziellen Leistung auch die Dokumentation des Leides selbst eine wichtige Rolle im gesamten Verfahren einnimmt.

 

 

Rudolf Urban

 

Der BdV wartet auf die Berichte der Opfer von Zwangsarbeit oder deren Hinterbliebenen unter der Mailadresse xenia.buchholz@bdvbund.de oder postalisch unter: BdV – Bund der Vertriebenen, z.Hd. Frau Xenia Buchholz, Pressehaus 4204, Schiffbauerdamm 40, D-10117 Berlin

 

 

Historia: Już tylko niewielka liczba wniosków o odszkodowanie czeka na rozpatrzenie

 

 

Późne uznanie pracy przymusowej

 

Do końca 2017 roku Niemcy, którzy jako osoby cywilne podczas II wojny światowej i po jej zakończeniu musieli wykonywać pracę przymusową na rzecz innych państw, mogli składać wnioski o przyznanie tzw. świadczenia uznaniowego. Do tego czasu do Federalnego Urzędu Administracji (BVA) wpłynęło 46 851 takich wniosków, z których około 97% zostało rozpatrzonych. Powołany w tym celu specjalny zespół projektowy zamierza do końca czerwca 2020 roku rozpatrzyć pozostałe ze złożonych wniosków.

 

 

 

– Przyznanie świadczeń uznaniowych niemieckim cywilnym robotnikom przymusowym (ADZ, przypis redakcji) to historyczny akt. Cieszę się, że BVA podjął w tej kwestii działania, wykazując przy tym nie tylko znawstwo zagadnień historycznych związanych z następstwami wojny, lecz przede wszystkim empatię dla ogromu różnych pojedynczych przypadków losowych. Świadczenie uznaniowe, które otrzymują byli cywilni robotnicy przymusowi, nie rekompensuje im choćby w przybliżeniu nieludzkiego traktowania, do którego zostali oni zmuszeni wyłącznie ze względu na przynależność etniczną, niemniej jednak rząd federalny, wydając dyrektywę ADZ, uznał krzywdę i przepełniony cierpieniem los cywilnych niemieckich robotników przymusowych – mówi pełnomocnik rządu Niemiec ds. przesiedleńców i mniejszości narodowych, prof. Bernd Fabritius.

 

 

Niemal za późno

Większość wniosków o przyznanie świadczenia uznaniowego pochodziła z krajów byłego Związku Radzieckiego, a mianowicie było ich 32 807. Z Rumunii zgłosiło się 4717 Niemców, którym przyszło wykonywać przymusową pracę, natomiast z byłych niemieckich terenów wschodnich oraz Polski do Federalnego Urzędu Administracji wpłynęły 3032 wnioski o wypłacenie odszkodowania. Według informacji BVA, pozostałe ofiary pracy przymusowej pochodzą z byłej Czechosłowacji, Niemiec oraz „innych krajów”.

Wśród ofiar pracy przymusowej wywodzących się z dzisiejszej Polski był zmarły już założyciel DFK w Sierakowie Śląskim (Schierokau) Wiktor Kik, który w roku 1945 jako ledwie 18-letni nastolatek został wywieziony do Dniepropietrowska. W jednym ze swoich ostatnich wywiadów wspominał: – Pracowaliśmy po dwanaście godzin w jednym kawałku, raz w dzień, a raz w nocy. Ze mnie zrobili tokarza. Tak naprawdę nie miałem zielonego pojęcia, co to jest tokarka i jak się ją obsługuje, ale muszę przyznać, że mimo wszystko z jakiegoś powodu mi się to podobało. Nasz rosyjski majster miał pięciu „niewolników”, ale widział, że byłem chętny do pracy i nie obijałem się, w związku z czym majster mnie bardzo lubił.

W rok później Wiktor Kik z dużą dozą szczęścia wyszedł z obozu i mógł wrócić do swojego śląskiego heimatu. Założyciel sierakowskiego DFK doczekał chwili złożenia wniosku, co było głównym warunkiem przyznania świadczenia, gdyż wnioski o odszkodowanie można było składać tylko w odniesieniu do osób, które żyły do 27.11.2015 roku. Dalszego przebiegu procedury Wiktor Kik jednak niestety nie dożył, podobnie jak wielu z jego towarzyszy niedoli. Wypłacenie odszkodowania nastąpiło więc w ostatniej sekundzie, o czym wie też pełnomocnik rządu Niemiec Bernd Fabritius, który zarazem pełni funkcję przewodniczącego Związku Wypędzonych. – Cieszę się w imieniu każdej pojedynczej ofiary, której dane było otrzymać to świadczenie – mówi Fabritius.

 

 

Dostarczenie dowodów

Z liczby 46 851 wniosków, które dotarły do Federalnego Urzędu Administracji, dotąd pozytywnie rozpatrzono 38 170 wniosków, co oznacza, że poszczególne ofiary pracy przymusowej lub ich potomkowie otrzymali kwotę 2500 euro. Budżet federalny wypłacił więc do tej pory łącznie 95 425 000 EUR, jak dowiedzieliśmy się od Birgitt Paschke, rzeczniczki prasowej BVA. – Wysokość ostatecznie wypłaconych świadczeń uznaniowych oraz kosztów procedury będzie można oszacować dopiero po zakończeniu prac nad projektem – mówi oraz dodaje, że prócz 6383 wniosków, które zostały odrzucone, rozpatrywanych jest obecnie jeszcze 1378 wniosków.

W gronie wciąż jeszcze czekających jest Józef Mientus z okolic Opola, którego ojciec Bernard po zakończeniu wojny jako były żołnierz Wehrmachtu, wracając z Węgier na Śląsk, został aresztowany w Czechach i wywieziony przez Sowietów w rejon Witebska, gdzie musiał pracować zarówno w kamieniołomach, jak i u jednego z rolników. Dopiero w roku 1949 został zwolniony i mógł wrócić na Górny Śląsk.
W międzyczasie Bernard Mientus zmarł, jednak jego syn Józef stara się w jego imieniu o przyznanie świadczenia uznaniowego, chociaż jest to trudniejsze, niż myślał. Ofiary powinny mianowicie przedstawić możliwie wiele wiarygodnych dowodów potwierdzających fakt wykonywania przez nie pracy przymusowej. Mogą to być dokumenty ówczesnych organów państwowych, szczegółowe relacje samych ofiar czy też zeznania świadków, którzy byli ich towarzyszami niedoli. Tylko na podstawie takich materiałów BVA może przyznać świadczenie uznaniowe. Częstokroć nie jest to jednak łatwe, jak choćby w przypadku rodziny Mientusów.

– Kiedy nasz ojciec wrócił z robót – mówi Józef Mientus – miał taką traumę, że do końca życia prawie nic nie opowiadał o tym okresie. Nie przywiózł też ze sobą żadnych dokumentów, nigdy nie opowiadał o innych robotnikach przymusowych, z którymi razem żył. Dopiero wiele lat później zaczął trochę mówić o tym, jak ledwie żywy wyszedł z kamieniołomu i miał „powrócić do sił” przy ciężkiej pracy w rolnictwie, by potem znów trafić do tego samego kamieniołomu.

Jako jeden z 1378 wnioskodawców, w przypadku których postępowanie jeszcze trwa, Józef Mientus pomimo skąpej sytuacji dowodowej ma nadzieję na przyznanie świadczenia, przy czym nie chodzi mu o pieniądze jako takie, wszak to „tylko” 2500 EUR, którymi podzieliłby się z rodzeństwem. Chodzi o zasadę, według której za przymusową pracę jego ojca należy się przynajmniej symboliczne zadośćuczynienie. Józef Mientus nadal czeka na ostatecznie rozstrzygnięcie ze strony BVA.

 

 

Nieocenione archiwum

Zarówno mniej konkretne informacje dotyczące pracy przymusowej, jakimi dysponują potomkowie Bernarda Mientusa spod Opola, jak i szczegółowe relacje wraz z dodatkową dokumentacją, przesłane w ramach procedury wnioskowej do Federalnego Urzędu Administracji, posiadają ogromną wartość historyczną. BVA ma tego świadomość, chociaż dziś nie jest jeszcze jasne, w jaki dokładnie sposób będzie można wykorzystać te materiały w przyszłości. – Trzeba jeszcze zbadać, czy po zakończeniu realizacji zadania dokumenty wnioskowe ADZ stanowiące szczególną wartość naukową będzie można centralnie zarchiwizować w Archiwum Federalnym i udostępnić je tam dla celów naukowo-badawczych – mówi rzeczniczka prasowa BVA Birgitt Paschke.

Także Związek Wypędzonych włącza się w dodatkowe prace dotyczące wniosków, pragnąc po pierwsze dowiedzieć się od zainteresowanych osób, jak oceniają oni kwestię składania wniosków oraz przebieg procedury, po drugie zaś władze BdV mają nadzieję uzyskać od ofiar pracy przymusowej lub członków ich rodzin relacje dotyczące tragicznych losów niemieckiej ludności cywilnej w różnych krajach, aktualne reminiscencje na ten temat oraz informacje dotyczące ich oceny znaczenia świadczenia uznaniowego przyznanego przez rząd Niemiec. Jasne jest zatem, że oprócz świadczenia finansowego ważną rolę w całości procedury odgrywa sama dokumentacja doznanych cierpień.

 

Rudolf Urban

 

 

Władze BdV czekają na relacje ofiar pracy przymusowej lub członków ich rodzin pod adresem mailowym xenia.buchholz@bdvbund.de lub drogą pocztową pod adresem: BdV – Bund der Vertriebenen, z.Hd. Frau Xenia Buchholz, Pressehaus 4204, Schiffbauerdamm 40, 10117 Berlin.