Über das Schicksal der Deutschen in Lodz sprach Manuela Leibig mit Prof. Krzysztof Paweł Woźniak vom Historischen Institut der Universität Lodz.
Herr Professor, wie kamen Deutsche nach Lodz und in die Umgebung dieser Stadt?
Da muss man weit zurückgehen, und zwar bis in den Anfang des 19. Jahrhunderts, als Lodz gerade im Begriff war, zu einer Textilindustrie-Stadt zu werden. Zu jener Zeit beschloss das Königreich Polen, qualifizierte Handwerker der Textilbranchen aus dem westlichen Europa, speziell aus dem deutschen Kulturraum, hierher zu holen. Dort herrschte damals eine Krise und im Königreich Polen fanden sie ihre zweite Heimat. Sie hatten hier die Möglichkeit, Häuser zu bauen, sie unterlagen nicht der Wehrpflicht und erhielten finanzielle Unterstützung für eine Existenzgründung. So hat es dann angefangen. Sie kamen sehr gern, denn sie hatten hier die Chance auf ein neues, besseres Leben. Es waren überwiegend Vertreter verschiedener Tuchmacher-Branchen: Weber, Färber und Schafscherer. Begleitet wurden sie natürlich von anderen, die sich ebenfalls ein besseres Los wünschten, wie z.B. Bäcker, Metzger usw.
Haben Deutsche zur Entwicklung der Stadt beigetragen?
Ja. Am Anfang stellten sie die überwiegende Mehrheit der Bewohner dar. Erst um das Jahr 1864 herum begannen auch Polen in großer Zahl in die Stadt zu strömen. Dies hatte zur Folge, dass die drei Nationalitäten, die sich in Lodz fokussierten, d.h. Deutsche, Polen und die im Handel sehr aktiven Juden, zahlenmäßig jeweils ungefähr gleich große Gruppen darstellten.
Wie war das Leben der Deutschen in und um Lodz?
Man kann sagen: sehr gut. Sie standen unter dem Schutz der Behörden. Dabei müssen wir bedenken: Es ist die Zeit der russischen Teilung, also einer russischen Verwaltung, die wohlwollend auf alle diejenigen schaute, die ihre Produktion auf den Ostmärkten, also im riesigen Russischen Reich,vertreiben konnten. Die verschiedenen wirtschaftlichen Vergünstigungen führten somit dazu, dass sich das ökonomische Dasein sich sehr gut entwickelte. Wenn man dann noch hinzufügt, dass die deutschen Bewohner sich auch in Sport- und Gesangsvereinen organisierten, eigene Schulen gründeten und ein religiöses Leben mit neuen Kirchengemeinden entwickeln konnten, dann gab es ja eigentlich alles, was der Mensch zum Leben brauchte.
Wie waren die Beziehungen zwischen Polen und Deutschen?
Es waren außerordentlich gute, gutnachbarschaftliche Beziehungen. Da alle Lodzer quasi aufeinander angewiesen waren, diente ihr Tun der Stadt und zugleich auch ihrem eigenen Wohlstand. Natürlich gab es auch Rivalität, aber nur eine wirtschaftliche.
Wir sprechen von bestimmten Zahlen in Bezug auf Deutsche und Polen, doch zu jener Zeit sprach man voneinander nicht unbedingt als Deutscher oder Pole, nicht wahr?
Ja, das stimmt. Diese Identifizierung war nicht die wichtigste. Ich habe mehrfach mit Lodzern gesprochen, die sich noch gut an die Zwischenkriegszeit erinnern konnten. Sie alle versicherten mir, dass man vor allem daran dachte, was für ein Mensch der eine oder andere ist und nicht, welche Sprache man zuhause spricht oder welche Kirche man besucht. Entscheidend war vielmehr, wie sich die betreffende Person als Geschäftspartner und als Nachbar verhält, das waren dann die wichtigsten Bewertungskriterien.
In den zwanzig Zwischenkriegsjahren ergaben sich dennoch Schwierigkeiten im Verhältnis zwischen den deutschen und polnischen Lodzern. Woran lag das?
Es waren sozusagen die großgeschichtlichen Ereignisse, die den Ausschlag dafür gaben, dass sich die gemeinsamen Wege zunehmend trennten. Das Jahr 1933. Die Geschehnisse in Deutschland, die Machtübernahme durch Hitler und das Erstarken der nationalsozialistischen Bewegung führten dazu, dass die Deutschen in Lodz, aber auch in anderen Städten des damaligen Polens, sich plötzlich irgendwie besser fühlten. Deutschland kam ja gut voran, es wurden nun Autobahnen gebaut und man wurde in Deutschland schneller mit der Wirtschaftskrise fertig. Das sah man mit Neid und Bewunderung und es kam einem dabei auch wieder deutlich in den Sinn: „Ich bin ja auch Deutscher, mein Großvater ist ja aus Deutschland hierhergekommen“. Und: „Wir sprechen ja zuhause Deutsch und gehen in die lutherische Kirche“. Das brachte die Wege der Gemeinschaft zunehmend auseinander.
Wie veränderte sich Lodz während des Krieges?
Es war eine tragische Zeit, bedingt durch die Kriegsereignisse selbst. Die Gemeinschaft in Lodz veränderte sich enorm, denn nun wurden die jüdischen Bewohner in einem Getto eingesperrt. Nach Lodz kamen dann auch viele Deutsche aus dem Reich und übernahmen leitende Posten, das war wiederum für die Lodzer Deutschen sehr enttäuschend, weil für sie die besten Posten fehlten. Nach 1940 brachte man nach Lodz auch Deutsche aus Lettland und Estland, aus Bessarabien und Wolhynien. Das Bild der deutschen Gemeinschaft wurde nun zunehmend differenziert, es waren jetzt nicht mehr nur Lodzer Deutsche, sondern verschiedene Deutsche. Insgesamt lebten in Lodz während der Besatzung mehr als 100.000 Deutsche. Die sowjetische Armee betrat Lodz am 19. Januar 1945. Von diesem Moment an wurden den Deutschen gleichsam alle Rechte genommen. Natürlich waren die meisten dann aus Furcht vor der Roten Armee geflohen. Es flohen vor allem diejenigen, die Angst hatten oder aber auch wussten, dass sie sich während der Besatzung nicht sehr gut verhalten hatten. Geblieben waren hingegen diejenigen, die ein gutes Verhältnis mit ihren polnischen Nachbarn pflegten. „Was haben wir denn zu befürchten, man kennt uns ja, wir sind hier seit Generationen“. Wie sich zeigte, war das ein Fehler, denn es genügte, ein Deutscher zu sein, um nunmehr als vogelfrei behandelt zu werden.
Und z.B. auch in ein Lager unweit von Lodz zu geraten.
Das ist eine Geschichte, die bis vor Kurzem gänzlich verschwiegen wurde, denn sie ist tragisch für beide Nationen. Ich meine hier das Lager in Sikawa im östlichen Teil von Lodz. Dort wurde ein Lager für Deutsche eingerichtet, vor allem für diejenigen, die die deutsche Volksliste angenommen hatten, aber auch solche, die ihren polnischen Nachbarn auf die eine oder andere Weise geschadet hatten. Allerdings hatten die Deutschen zuvor, und zwar bereits im Jahr 1942, dort ein Lager für Polen eingerichtet, die beim Bau von Straßen und bei verschiedenen städtischen Investitionen als Zwangsarbeiter eingesetzt wurden. Dieses Lager, in dem auf einer kleinen Fläche einige Dutzend Holzbaracken standen, wurde 1945 sofort von den Russen besetzt. Sie hielten dort anschließend zwei Jahre lang Deutsche aus Lodz und Umgebung gefangen, später auch deutsche Offiziere, die in Gefangenschaft geraten waren. 1947 übernahm eine polnische Kommandantur das Lager und leitete dieses bis 1950. Es wird geschätzt, dass etwa 30.000 Deutsche dieses Lager durchliefen, auch wenn es nur eine sehr spärliche Lagerdokumentation gibt. Beim Institut für Nationales Gedenken sind zwar Restbestände davon vorhanden, aber diese gestatten weder genauere Schätzungen über die Zahl der Insassen, noch über die Zahl derjenigen, die dort starben. Die zahlreichen deutschen Berichte derer, die das Lager in Sikawa durchliefen, lassen die Zahl der dort Verstorbenen höher vermuten als die offiziell geltenden 1.080 Menschen von denen wir wissen, weil diese Todesfälle dokumentiert sind. Die Todesfälle waren vor allem auf Auszehrung und Krankheiten, insbesondere auf eine Typhusepidemie im Lager, zurückzuführen. In keinem Bericht hingegen wird erwähnt, dass dort Menschen gefoltert oder erschossen worden wären.
Weshalb wurden Deutsche bis ins Jahr 1950 interniert? Was geschah dann später mit diesen Menschen?
Erst 1950 wurden gesetzliche Bestimmungen erlassen, die es den Deutschen ermöglichten, sich zu rehabilitieren und zu belegen, dass sie trotz ihrer deutschen Volkszugehörigkeit loyale Bürger des polnischen Staates waren. Auf diesem Weg konnte nunmehr ein vollberechtigter Verbleib in Polen „legalisiert“ werden. Wer sich dazu nicht entscheiden wollte, erhielt nun die Möglichkeit zur freien Ausreise nach Deutschland. Noch im Jahr 1947 gab es in Lodz etwa 24.000 bis 25.000 Deutsche, das besagen die offiziellen Statistiken. Nach den schlechten Erfahrungen der Nachkriegsjahre bekannten sich die Deutschen nicht mehr zu ihrer Herkunft. Es war auch einfacher, sich als ein „Lodzermensch“ zu empfinden, so, wie es vor dem Krieg gewesen war. Sie kamen in der Kirche St. Matthäus zusammen, das war ein Zentrum des deutschen Lebens in den ersten Nachkriegsjahren, aber niemand stellte sein Deutschtum zur Schau. Zudem waren die Behörden nicht daran interessiert, die Deutschen zu zählen: Es war nun mal einfacher anzunehmen, dass alle nunmehr Polen sind und dass es keine national gefärbten Konflikte geben wird.
Łódzcy Niemcy
O losach Niemców z Łodzi z prof. Krzysztofem Pawłem Woźniakiem z Instytutu Historii Uniwersytetu Łódzkiego rozmawia Manuela Leibig.
Panie profesorze, jak Niemcy znaleźli się w Łodzi i okolicach tego miasta?
Trzeba sięgnąć daleko, bo do początku XIX wieku, kiedy Łódź stawała się miastem przemysłowym, miastem włókienniczym. Wówczas władze Królestwa Polskiego postanowiły ściągnąć wykwalifikowanych rzemieślników branż włókienniczych z zachodniej Europy, z krajów niemieckiego kręgu kulturowego. Tam wówczas panował kryzys, natomiast w Królestwie Polskim znaleźli swoją drugą ojczyznę. Mieli tu możliwość budowy domów, byli zwolnieni ze służby wojskowej, otrzymali pomoc finansową na otwarcie swojego interesu – i tak się zaczęło. Przybywali bardzo chętnie, bo to była szansa na nowe, lepsze życie. Byli to głównie przedstawiciele różnych branż sukienniczych: tkacze, farbiarze, postrzygacze. Oczywiście towarzyszyli im inni, również zainteresowani poprawą swojego losu: piekarze czy rzeźnicy.
Czyli Niemcy przyczynili się do rozwoju miasta?
Tak. Na początku stanowili zdecydowaną większość mieszkańców. Dopiero około 1864 roku zaczęli do miasta napływać w bardzo dużej liczbie Polacy, co sprawiło, że trzy narodowości, które Łódź skupiała, to znaczy Niemcy, Polacy i bardzo czynni w handlu Żydzi, stanowili mniej więcej równe grupy co do liczebności narodowościowej. Pierwsze manufaktury, a później większość fabryk założona została przez przedsiębiorców niemieckich.
Jakie było życie Niemców w Łodzi i okolicy?
Można powiedzieć, że bardzo dobre. Byli pod opieką władz. Musimy pamiętać, że to są czasy zaboru rosyjskiego, czyli administracji rosyjskiej, która przychylnym okiem patrzyła na wszystkich tych, którzy mogli swoją produkcję sprzedawać na rynkach wschodnich, czyli ogromnego Cesarstwa Rosyjskiego. W związku z tym różne udogodnienia ekonomiczne sprawiały, że byt materialny kształtował się bardzo dobrze. A jeżeli dodamy do tego fakt, że niemieccy mieszkańcy mogli organizować się w towarzystwa sportowe, śpiewacze, zakładać własne szkoły, rozwijać życie religijne – powstawały kolejne parafie – to właściwie było wszystko, czego człowiek do życia potrzebował.
Jakie były relacje między Polakami a Niemcami?
To były niezwykle dobre, dobrosąsiedzkie relacje. Ponieważ wszyscy łodzianie byli jakby skazani na siebie: to, co robili, służyło ich miastu i dobrostanowi ich samych. Oczywiście była rywalizacja, ale była to kapitalistyczna rywalizacja na polu gospodarczym.
Mówimy o pewnych liczbach w stosunku do Niemców i Polaków, tymczasem w tamtych czasach niekoniecznie mówiło się o sobie jako o Niemcu czy Polaku, prawda?
Zgadza się. Ta identyfikacja nie była najważniejsza. Wielokrotnie rozmawiałem z łodzianami, którzy pamiętali dobrze okres międzywojenny i wszyscy mnie zapewniali, że wtedy najistotniejsze było to, jakim jesteś człowiekiem, a nie jakim językiem mówisz w domu czy do którego kościoła chodzisz. Decydowało raczej, jaka dana osoba jest w interesach, jakim jest sąsiadem, po tym oceniano wartość człowieka.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego mimo to pojawiły się trudności w relacjach łodzian niemieckich i polskich. Od czego to zależało?
Ja często mówię, że to zdarzenia wielkiej historii zadecydowały o tym, że te drogi wspólne zaczęły się rozchodzić. Rok 1933. To, co wydarzyło się w Niemczech, przejęcie władzy przez Hitlera, narastanie ruchu narodowosocjalistycznego sprawiło, że Niemcy w Łodzi, ale także w innych miastach ówczesnej Polski nagle poczuli się jakby lepiej. Niemcy dobrze się rozwijają, buduje się autostrady, szybciej wychodzą z kryzysu gospodarczego… Na to patrzono z zazdrością, podziwem, no i przypominano sobie: „Aha, my też jesteśmy Niemcami, bo pradziadek przyszedł tutaj z Niemiec”, „No, ale przecież mówimy w domu po niemiecku, chodzimy do luterańskiego kościoła”. To sprawiało, że te drogi wspólnoty zaczynały się rozjeżdżać.
Jak zmieniała się Łódź w czasie wojny?
To są czasy tragiczne, wywołane samymi wydarzeniami wojennymi, kiedy społeczność Łodzi ogromnie się zmieniła, ponieważ żydowscy mieszkańcy zostali zamknięci w getcie. Do Łodzi napłynęli też Niemcy z Rzeszy, obejmując stanowiska kierownicze, czym z kolei łódzcy Niemcy byli mocno rozczarowani, bo dla nich najlepszych posad brakło. Po 1940 roku zaczęto przywozić do Łodzi Niemców z Łotwy i Estonii, także z Besarabii, z Wołynia. Ten obraz społeczności niemieckiej bardzo się zróżnicował, to nie byli tylko Niemcy łódzcy, ale różni Niemcy. W sumie w czasie okupacji w Łodzi żyło ponad 100 tysięcy Niemców. Armia radziecka weszła do Łodzi 19 stycznia i od tego momentu Niemcy zostali pozbawieni wszelkich praw. Oczywiście większość uciekła ze strachu przed Armią Czerwoną. Uciekali głównie ci, którzy się bali albo wiedzieli, że nie najlepiej zachowywali się w czasie okupacji. Natomiast zdecydowali się zostać ci, którzy mieli dobre relacje z polskimi sąsiadami. „Czego mamy się obawiać, nas znają, jesteśmy tu od pokoleń”. Okazało się, że to był błąd, ponieważ wystarczyło być Niemcem, żeby być wyłączonym spod prawa.
I znaleźć się np. w obozie pracy niedaleko Łodzi.
To jest historia zupełnie do niedawna zupełnie przemilczana, bo tragiczna dla obu narodów. Mam tu na myśli obóz na Sikawie, we wschodniej części Łodzi. Tam został zorganizowany obóz dla Niemców, szczególnie dla tych, którzy przyjęli niemiecką listę narodowościową, ale także tych, którzy w jakiś sposób szkodzili swoim polskim sąsiadom. Aczkolwiek wcześniej, bo już w 1942 roku to Niemcy zorganizowali tam obóz dla Polaków, którzy mieli świadczyć przymusową pracę przy budowie dróg, różnych inwestycjach miejskich. I ten obóz, niewielki powierzchniowo, kilkadziesiąt drewnianych baraków, został w 1945 roku natychmiast zajęty przez Rosjan, którzy przez dwa lata więzili tam ludność niemiecką z Łodzi i okolic, później także oficerów niemieckich, którzy dostali się do niewoli. W 1947 roku obóz przejęła komenda polska, pod którą funkcjonował do 1950 roku. Szacuje się, że przeszło przez ten obóz około 30 tysięcy Niemców, choć dokumentacja obozu nie istnieje. W Instytucie Pamięci Narodowej istnieją jakieś jej resztki, ale one nie pozwalają na określenie dokładnej liczby osadzonych, jak i liczby tych, którzy tam zmarli. Liczne relacje niemieckie, tych, którzy przeszli przez ten obóz na Sikawie, każą liczbę tam zmarłych określić ponad oficjalnie przyjęte 1080 osób, o których wiemy, ponieważ te zgony są udokumentowane. Zgony wynikały głównie z wycieńczenia i chorób (wybuchła w obozie epidemia tyfusu), żadne relacje nie wspominają natomiast, aby tam ludzi katowano czy rozstrzeliwano.
Dlaczego Niemców internowano aż do 1950 roku? Co dalej działo się z tymi ludźmi?
Dopiero w 1950 roku ukazały się przepisy, które pozwalały rehabilitować się Niemcom, udowodnić, że mimo iż są Niemcami, to są lojalnymi obywatelami państwa polskiego. Tą drogą można było „zalegalizować” pełnoprawny pobyt w Polsce. Ci, którzy się na to nie zdecydowali, mieli otwartą drogę do wyjazdu do Niemiec. Jeszcze w 1947 roku w Łodzi było około 24–25 tysięcy Niemców, tak mówiły oficjalne statystyki. Po złych doświadczeniach z lat powojennych Niemcy nie przyznawali się do swego pochodzenia i łatwiej było czuć się łodzianinem, tak jak było to przed wojną. Spotykali się w kościele św. Mateusza, to było takie centrum życia niemieckiego w pierwszych latach powojennych, ale nikt się swoją niemieckością nie afiszował. Władze nie były zainteresowane liczeniem Niemców, bo łatwiej było mieć świadomość, że wszyscy są Polakami i żadnych konfliktów na tle narodowościowym nie będzie.
