Powieść o powrocie – i o tym, czego nie da się przywrócić
Powieść Arno Surminskiego „Grunowen, czyli minione życie” (niem. Grunowen oder Das vergangene Leben) to coś więcej niż nostalgiczna retrospektywa – to wieloaspektowy wkład w ponowną ocenę powojennej historii Prus Wschodnich. W centrum uwagi znajduje się podróż dwóch mężczyzn, Felixa Malotki i Wernera Tolksdorfa, którzy powracając do dawnego wschodniopruskiego miasta Grunowen nie tylko na nowo przeżywają swoją osobistą przeszłość, lecz także mierzą się ze zbiorową pamięcią, stratami i otwartymi ranami.
Zaproszenie do pamięci – fabuła i tło
Powieść rozpoczyna się od zaproszenia: Felix Malotka, były woźnica w majątku wschodniopruskim, obchodzi swoje 80. urodziny na Pustaci Lüneburskiej. Zaproszeni zostają ludzie, którzy kiedyś mieszkali z nim w Grunowen – w tym Werner Tolksdorf, emerytowany prawnik i syn ówczesnego właściciela ziemskiego. Uroczystość wyzwala mentalny, a ostatecznie realny powrót do utraconej ojczyzny.
Podróż, w którą Malotka i Tolksdorf wyruszają po uroczystości, prowadzi ich przez Mazury – do miejsc, wspomnień i pytań. Nie jest to zwykłe poszukiwanie śladów, lecz konfrontacja z tym, co przez dekady było wypierane lub zapominane. Konfrontacja staje się nie tylko geograficzna, lecz przede wszystkim wewnętrznie znacząca – refleksją nad historią, tożsamością i własną drogą życiową.
Foto: Victoria Matuschek
Pamięć jako sposób na życie – To, co było, pozostaje
Obaj mężczyźni wnoszą odmienne perspektywy: dla Tolksdorfa konflikt z własnym ojcem i osobista przeszłość są najważniejsze. Dla Malotki jednak ważniejsze są szersze tematy, takie jak historia, utrata domu i przemijalność. Swoje nastawienie podsumowuje jednym zdaniem: „Nie możemy stworzyć sobie nowego życia, więc przeżywamy przeszłość na nowo, pamiętamy i powtarzamy ją”.
Spotkania podczas podróży zmieniają ich obu – nie tylko przez to, co widzą, lecz przede wszystkim przez to, czego doświadczają na nowo: „Nie tylko podróżujemy do słonecznej przeszłości; napotkamy też wiele smutnych rzeczy, o których dawno zapomnieliśmy. Dziwna podróż, a kiedy wrócimy, będziemy innymi ludźmi”. Tolksdorf potwierdza to na końcu: „A jednak wracam do domu jako ktoś inny”.
Między umiłowaniem ojczyzny a politycznym rozczarowaniem
Surminski szczególnie obrazowo opisuje obchody urodzin jako mikrokosmos różnych postaw wobec pamięci. Podczas gdy niektórzy goście pogodzili się ze stratą, inni wciąż mają nadzieję na odzyskanie Prus Wschodnich. Jeden z gości zauważa z całkowitą powagą: „A kiedy później, być może za sto lat, Prusy Wschodnie znów staną się niemieckie, będziemy potrzebować dokumentów”.
Wyciąga testament ojca, który pozostawia majątek w Grunowen jego spadkobiercom. On sam również pragnie być kontynuatorem owej woli: „Łańcuch nie powinien się zerwać; powinien być przekazywany z pokolenia na pokolenie. Nie poddamy się”.
Poruszająca powieść o ucieczce, utracie domu i nieustającym echu przeszłości.
Tolksdorf z kolei dystansuje się od wszelkich politycznych żądań restytucji. Nie chodzi mu o posiadanie ani o zwrot, lecz o to, co w nim pozostaje – lub znika: „[…] jeśli powiem tym ludziom, że Grunowen to nie moja sprawa, że niezbywalne roszczenia nic dla mnie nie znaczą, że mój dom nad miastem jest ważniejszy niż moja posiadłość na Mazurach – nie zrozumieją”.
Pamięć literacka zamiast historycznych pretensji
Surminski operuje fikcyjnymi postaciami i zmyśloną podróżą, która jest jednak ściśle związana z wydarzeniami historycznymi, rzeczywistymi miejscami i osobowościami. Wiele doświadczeń jego bohaterów odzwierciedla doświadczenia autora, który jako dziecko musiał uciekać z Prus Wschodnich. To połączenie osobistych doświadczeń z formą literacką nadaje powieści szczególną autentyczność – nie czyniąc z niej autobiografii.
W swojej powieści autor nie oddaje głosu ideologii, lecz polifonii pamięci. Powrót do Grunowen nie jest opowieścią heroiczną, lecz cichym zbliżeniem do tego, co było – a czego już nie ma. Powieść pokazuje, że pamięć jest indywidualna, sprzeczna i często bolesna.
Zdanie „Prusy Wschodnie zatonęły, żyją tylko w naszych umysłach” brzmi jak gorzka konkluzja – ale Surminski nie formułuje jej z rezygnacją, lecz jako refleksję: przeszłości nie da się odzyskać, ale zasługuje ona na to, by ją zachować.
Foto: Victoria Matuschek
Literackie świadectwo przeciw zapomnieniu
„Grunowen, czyli minione życie” to poetycko skondensowany, a zarazem dokumentalny utwór poświęcony pamięci. Powieść przeplata osobiste doświadczenia z historią zbiorową, ukazując mazurskie krajobrazy, zwyczaje i konflikty bez popadania w sielankowość. Jak w wielu dziełach Surminskiego, obraz Prus Wschodnich nie jest romantyzowany, lecz ukazany ze wszystkimi swoimi sprzecznościami: jako dom i powierzchnia projekcyjna, jako trauma i rdzeń tożsamości.
Surminski nie ocenia, lecz pozwala swoim bohaterom mówić – w ich kruchości, nadziei, wątpliwościach. W ten sposób Grunowen wpisuje się w literaturę, która podtrzymuje pamięć zbiorową otwartą nie uniesionym palcem wskazującym, ale z cichą precyzją.
W ten sposób pamięć staje się literaturą – a literatura staje się miejscem, w którym przeszłość wciąż żyje.
Powieść „Grunowen, czyli minione życie” została wydana w 2015 roku w języku niemieckim i polskim przez Bibliotekę VdG i jest dostępna w siedzibie ZNSSK lub pod adresem media@vdg.pl.