Członkami organizacji mniejszości niemieckiej w Polsce są głównie ludzie w starszym wieku. Osoby w średnim wieku rzadko czynnie biorą udział w życiu organizacji. Brak osób w średnim wieku powoduje występowanie tzw. „luki pokoleniowej”. Przyszłością mniejszości niemieckiej są młodzi ludzie, których jednak nie jest za wiele w organizacjach. Najważniejszą rolę społeczną, jaką ma do odegrania młodzież, zarówno obecnie, jak i w przyszłości, jest kontynuacja ruchu mniejszości oraz budowanie mostu łączącego naród polski i niemiecki.
Po przełomie społeczno-politycznym w Polce w 1989 r. powstało wiele organizacji mniejszości niemieckiej, a także kilka organizacji skupiających jej młodzież. Największą z nich jest BJDM (1992 r. ogólnopolska organizacja młodzieżowa skupiająca młodzież mniejszości niemieckiej), Ermis (1992, grupa młodzieżowa działająca przy Olsztyńskim Stowarzyszeniu Mniejszości Niemieckiej) oraz 3 niemieckie korporacje studenckie: AV Salia Silesia (1992), VDH Ratibor (1999, jednak od kilku lat nie ma nowych członków) i VDH Oppeln (2003). Organizacje młodzieżowe skupiają zaledwie część młodzieży mniejszości niemieckiej. Szczególnie w latach 90-tych organizacje te skupiały bardzo wielu młodych ludzi. Był to okres boomu wstępowania do organizacji mniejszości niemieckiej.
Brak młodych ludzi w organizacjach
Jednym z ważniejszych współczesnych problemów mniejszości niemieckiej w Polsce jest właśnie brak młodych ludzi w organizacjach. Bardzo wiele młodych osób nie ma czasu na uczestniczenie w działalności organizacji lub też z różnych powodów nie jest zainteresowanych ich członkostwem. Znaczna ich część nie zapisuje się do żadnej z organizacji i to zarówno mniejszości niemieckiej, jak i polskiej. Należy podkreślić, że we współczesnych czasach ludzie w Polsce, zwłaszcza młodzi (niezależnie od narodowości) na ogół niechętnie angażują się w działalność społeczną.
Z brakiem zaangażowania jest związany problem migracji zarobkowej. W dalszym ciągu, podobnie jak w poprzednich dekadach, brak dobrych perspektyw podjęcia pracy w Polsce, możliwość polepszenia sobie warunków życia, w tym możliwość szybszego dorobienia się zagranicą skłania szczególnie młodych ludzi do migracji zarobkowej. Jednak wyjazdy do pracy bardzo poważnie zmniejszają aktywność organizacji mniejszości niemieckiej, niszczą związki rodzinne, przyczyniają się do rozwoju różnych patologii. Wyjazdy w wymiarze społecznym powodują więcej kłopotów niż przynoszą korzyści.
Tożsamość młodych ludzi
Foto: BJDM
Brak zaangażowania spowodowane jest również nieukształtowaną tożsamością z domu młodych ludzi. Tylko część młodzieży mniejszości niemieckiej ma ukształtowaną tożsamość narodową, tylko część posiada niemiecką tożsamość narodową – identyfikuje się z narodem i kulturą niemiecką. Większość młodych osób określa się w kategoriach regionalnych lub czuje się Polakiem. Na tożsamość młodzieży mniejszości niemieckiej składa się przede wszystkim: pochodzenie (często jest to następne pokolenie pochodzące z małżeństwa mieszanego narodowo), historia rodziny i regionu, wychowanie w rodzinie i szkole, w tym przekazywanie języka i kultury. Natomiast problemy z tożsamością młodych ludzi wynikają z: uwarunkowań historii, wychowania w rodzinie i szkole (w większości młodym ludziom nie została przekazana niemiecka kultura oraz język, a tym samym nie zostało wykształcone wśród nich poczucie tożsamości – identyfikacja narodowa), obawy przed większością, otoczeniem do przyznawania się (lub z braku poczucia) określenia się w kategoriach narodowych do swojej niemieckości (dlatego dla części osób jest wygodniejsze określanie się np. jako Ślązak lub Europejczyk), odbierania ich przez wielu erefenowskich Niemców jako gorszych Niemców lub jako Polaków, braku zainteresowania (nie interesowania się swoimi korzeniami tylko dorobieniem się czy też dobrą zabawą), postępującej asymilacji z narodem polskim, globalizacji.
Ogólnie rzecz biorąc, młodzież mniejszości niemieckiej czuje się w różnym stopniu natężenia związana z kulturą polską i niemiecką. Jest to pokolenie poddane silnym wpływom kultury masowej. Młodzi ludzie świadomi są związków regionu, a tym samym własnych rodzin, z kulturą niemiecką i państwem niemieckim. W wielu przypadkach śląskość pozostaje najpewniejszym i jedynym niekwestionowanym składnikiem tożsamości. Jest ona ich punktem odniesienia. Wolą określać się przede wszystkim w kategoriach regionalnych niż narodowych. Wydaje się, że ta postawa będzie przekazywana dalej następnym pokoleniom. Śląskość pojmowana jest jako przynależność regionalna, zaś niemieckość różnie definiowaną przynależnością narodową i państwową. W młodym pokoleniu można zaobserwować m.in. dwa typy postaw: poszukiwanie punktów identyfikacyjnych dla własnej tożsamości poza wspólnotą lokalną, regionalną i narodową – aspirowanie do bycia obywatelem świata, Europejczykiem, otwarcie się na inne kultury oraz poszukiwanie i powrót do swoich korzeni. Należy także podkreślić, że dla wielu młodych ludzi sprawa tożsamości nie odgrywa większej roli. W przyszłości zapewne znaczna część członków mniejszości niemieckiej nie będzie utożsamiać się z mniejszością niemiecką a swoją tożsamość będzie opierać przede wszystkim na regionalizmie. Tylko część osób będzie posiadała niemiecką identyfikację narodową (czuć się Niemcem czy też Niemcem / Ślązakiem) oraz utożsamiać się w pełni z językiem i kulturą niemiecką. Będą ją posiadały głównie osoby, które wychowywały się przez wiele lat w Niemczech a powróciły ze swoimi rodzicami do swojego Heimatu i/lub ci co uczęszczają do szkół dwujęzycznych lub uczą się w placówkach szkolnych języka niemieckiego jako języka ojczystego w formie dodatkowej. Więcej szkół dwujęzycznych i szkół, w których dzieci i młodzież mniejszości niemieckiej uczyłaby się ww. języka niemieckiego jako języka ojczystego daje nadzieje, że co najmniej część z tych młodych ludzi stanie się kontynuatorami ruchu mniejszości niemieckiej w przyszłości.
Zmiana międzypokoleniowa a zaktywizowanie młodych osób
Starsze pokolenie, które obecnie w większości tworzy mniejszość, potrzebuje następców. Tylko część starszych działaczy decyduje się wprowadzić ludzi młodych na swoje miejsce jako przewodniczącego koła lub do zarządu koła. Wymiana generacyjna w lokalnych organizacjach mniejszości niemieckiej odbywa się w powolnym tempie, choć z perspektywy lat można zauważyć jej wzrost. Zdaniem wielu moich rozmówców, aby zaktywizować młodzież, w tym dotrzeć do młodych osób nie stowarzyszonych, należy nie tylko posiadać lokal, w którym mogłaby się spotykać młodzież, ale zaproponować jej ciekawy program, który odpowiadałby jej oczekiwaniom (najlepiej, aby mogła ona sobie go sama stworzyć). Program organizacji powinien przede wszystkim zawierać: wspólne wyjazdy (w regionie i do Niemiec), kontakt z rówieśnikami z Niemiec, seminaria o tematyce dostosowanej do oczekiwań konkretnej grupy, gry i zabawy (które scalają młodzież, sprzyjają lepszemu poznaniu się). Młodzi ludzie potrzebują szeroko rozumianej akceptacji oraz powinny czuć się przydatni i doceniani.
Przyszłość mniejszości
Foto: Manuela Leibig
Pilnie potrzeba ludzi młodych w organizacjach, aby w przyszłości ruch mógł funkcjonować. Już widać z perspektywy czasu, że liczba organizacji i ich członków zmniejsza się. W najbliższych dekadach o istnieniu mniejszości niemieckiej zadecydują przede wszystkim: atrakcyjność ruchu mniejszości niemieckiej, tożsamość narodowa tej grupy społecznej, klimat społeczno-polityczny w Polsce, ewentualne uznanie Ślązaków za mniejszość etniczną lub narodową. W dłuższej perspektywie prawdopodobnie ruch mniejszości niemieckiej zmniejszy się do kilkunastu, ale w miarę prężnie działających grup, które będą tworzyć niemiecką mniejszość narodową w Polsce. Będzie to kilku- lub kilkudziesięciotysięczna grupa społeczna głównie na historycznym Górnym Śląsku, która z przekonania i mocnego osadzenia w niemieckiej kulturze będzie podtrzymywać swoją niemiecką tożsamość narodową, a zarazem pozostanie mocno związana z regionem, w którym żyje od pokoleń.
Paweł Popieliński
O autorze: Paweł Popieliński – doktor nauk humanistycznych, socjolog i politolog, adiunkt w Zakładzie Studiów nad Niemcami Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk. Autor monografii pt.: Młodzież mniejszości niemieckiej na Górnym Śląsku po 1989 roku. Geneza organizacji, tożsamość narodowa, rola społeczno-polityczna, Warszawa 2011 oraz niedawno wydanej książki habilitacyjnej pt.: Mniejszość niemiecka w III Rzeczypospolitej Polskiej (1989-2019) w procesie integracji ze społeczeństwem większościowym, Warszawa 2020. Od ponad 20 lat zajmuje się głównie badaniem dziejów i współczesnych problemów mniejszości niemieckiej w Polsce.
