Wochenblatt – Gazeta Niemców w Rzeczypospolitej Polskiej

Wochenblatt – Gazeta Niemców w Rzeczypospolitej Polskiej

Die Oppelner Deutschen während der stalinistischen Periode/ Opolscy Niemcy w okresie stalinizmu

 

Mit Dr. Adriana Dawid, Historikerin an der Universität Oppeln und Autorin des Buches „Niepolskie Opolskie“, sprach Rudolf Urban.

 

 

Dr. Adriana Dawid
Foto: Archiv

 

 

 

Polska wersja poniżej 

 

Frau Dawid, in Ihrem Buch beschreiben Sie die Situation der einheimischen Bevölkerung in der Woiwodschaft Oppeln während der stalinistischen Periode, ihre pro-deutsche und/oder anti-polnische Gesinnung. Wie hat sich diese Einstellung manifestiert?

 

Deutschfreundliche Gefühle unter den Schlesiern waren in ihrem Alltag sichtbar. Vor allem sprachen viele von ihnen trotz der geltenden Verbote Deutsch und gaben ihre Sprachkenntnisse an die jüngere Generation weiter. Die Freiheit, Deutsch zu sprechen, führte dazu, dass sie gern ihre Radios auf deutschsprachige Sender einstellten und auf Bücher und Zeitschriften zugriffen, die in dieser Sprache veröffentlicht wurden. Trotz des stalinistischen Regimes und der kurz nach dem Zweiten Weltkrieg ergriffenen Maßnahmen zur Beseitigung deutscher Spuren waren die Schlesier nicht von derartigen Quellen abgeschnitten. Einige davon konnten vor der Zerstörung bewahrt werden, außerdem kamen Druckerzeugnisse aus Deutschland nach Schlesien, darunter Flugblätter und Bücher sowie Zeitschriften, vor allem solche, die von Oberschlesiern, die nach 1945 hinter die Oder-Neiße-Linie gezogen waren, herausgegeben wurden. So wurden zum Beispiel das „Oppelner Heimatblatt“, die „Briegischen Briefe“, die „Patschkauer Dohle“ und viele andere in der Region gelesen. Im öffentlichen Raum erschienen zahlreiche Schriften mit prodeutscher und antipolnischer Aussage. Die prodeutsche Gesinnung zeigte sich deutlich in Gerüchten, die unter den Schlesiern kursierten, in Kommentaren zur politischen und wirtschaftlichen Lage und in Stimmen, die sich gegen die Grenzverschiebung nach dem Krieg und die Eingliederung Schlesiens in Polen aussprachen.
Auch in Situationen offizieller Natur wurden prodeutsche Sympathien demonstriert. So bekannte man sich u.a. offen als Deutsche, sei es bei der Volkszählung, der Meldeaktion, der Ausstellung von Personalausweisen oder der Einberufung in die polnische Armee. Das deutsche Argument wurde bei Anträgen auf Ausreise nach Deutschland verwendet. Unter dem Vorwand, der deutschen Nation anzugehören, verweigerte man die Teilnahme an polnischen Nationalfeiertagen und Wahlen. Man bedenke: All dies geschah zu einer Zeit, als das System der Unterdrückung und die Aktivitäten des Sicherheitsapparates sehr umfangreich waren.

 

 

Inwieweit analysierten die politischen und administrativen Behörden sowie der Sicherheitsapparat die tatsächlichen Manifestationen der prodeutschen bzw. antipolnischen Gesinnung und inwieweit schuf man damit selbst eine Realität und einen Feind, die es zu bekämpfen galt?

 

Der Ansatz der damaligen polnischen Propaganda war die Stigmatisierung von „Feinden“, wobei dieser Begriff sehr weitgehend interpretiert wurde. Gesucht wurden diese „Feinde“ u.a. innerhalb des Sanacja-Regimes der Vorkriegszeit sowie unter ehemaligen Mitgliedern des polnischen Untergrundstaates. Auf die Oppelner Schlesier, welche bisher nicht mit der polnischen Staatlichkeit in Verbindung standen, waren diese Vorwürfe nicht anwendbar. Betrachtet man die Berichte aus den Jahren 1950-1956, so gewinnt man den Eindruck, dass die einzige Form des politischen Ungehorsams der einheimischen Bewohner der Region ihre Deutschfreundlichkeit war. Ein separater Punkt ist, dass die Behörden sich dieser Stimmungslage bewusst waren. Sie wussten von der Deutschlastigkeit eines erheblichen Teils der Schlesier, aber dies wurde in der offiziellen Aussage ausgeblendet. Im Gegenteil, man benutzte massiv Slogans über eine Zustimmung der einheimischen Bevölkerung für die polnische Obrigkeit und ihre Akzeptanz der neuen politischen Ordnung.

 

 

Lassen sich in der Woiwodschaft Oppeln bestimmte „Zentren“ prodeutscher oder antipolnischer Aktivitäten identifizieren, oder aber fanden in der gesamten Region eher unterschiedliche Ereignisse statt?

 

Eine prodeutsche Stimmung wurde vor allem in den Teilen der Woiwodschaft Oppeln verzeichnet, die von Einheimischen bewohnt war. Es handelte sich somit um die damaligen Landkreise Cosel, Rosenberg, Oppeln, Neustadt, Ratibor und Groß Strehlitz (damals gab es keinen gesonderten Landkreis Krappitz). Es gab aber auch Berichte darüber aus Brieg, Neiße sowie aus der Umgebung von Leobschütz und Kreuzberg. Die Intensität dieser Phänomene war in all diesen Gebieten vergleichbar. Daher erwähne ich in meinem Buch auch so viele Ortschaften.

 

 

Ist es möglich, prozentual festzustellen, wie viele Autochthone, obwohl sie in den vergangenen Jahren positiv verifiziert und damit als Polen anerkannt worden waren, sich auf irgendeine Weise für eine Verbreitung des Deutschtums einsetzten oder diesem zustimmend gegenüberstanden?

 

In den Berichten und Dokumenten aus dieser Zeit werden die Phänomene, die von einer Zuneigung der Schlesier zum Deutschtum zeugen, generell als „weit verbreitet“ oder „massenhaft“ bezeichnet. Dies berechtigt uns aber nicht dazu, irgendwelche prozentualen Schätzungen zu formulieren. Wir wissen jedoch, dass in den Fragebögen, die bis Juni 1952 vor der Ausstellung der Personalausweise ausgefüllt wurden, die deutsche Nationalität von über 68.000 Einwohnern der Woiwodschaft Oppeln angegeben wurde, was etwa 17 Prozent der einheimischen Bevölkerung entspricht. Beim Anschauen dieser Zahlen sollte man allerdings auch die Umstände berücksichtigen, unter denen die Befragung durchgeführt wurde. Beim Ausfüllen der Bögen war ein Spielraum nicht gewährleistet und es wurde vielfach versucht, die einzutragenden Inhalte zu beeinflussen. Außerdem nahmen die Behörden, nachdem sie diese Ergebnisse erzielt hatten, eine Vielzahl von Korrekturen an den in den Fragebögen enthaltenen Nationalitätsangaben vor. So wurden vor Oktober 1952 etwa 27.000 Menschen dazu veranlasst, ihre eingetragene deutsche Volkszugehörigkeit in eine polnische zu ändern. Diese Gruppe, die während der Aktion zur Ausstellung von Personalausweisen erfasst wurde, waren überzeugte Deutsche und zugleich Menschen, die den Mut und vielleicht auch die Entschlossenheit hatten, dem Druck nicht nachzugeben und ihre antipolnische Haltung offen zum Ausdruck zu bringen.

 

 

Ihr Buch widerlegt den Mythos, wonach die Mehrheit der Bevölkerung im Oppelner Teil Oberschlesiens angeblich froh war, „wieder ins Mutterland zurückgekehrt“ zu sein. Sie widerlegen aber auch den vor allem in der deutschen Minderheit kolportierten Mythos, dass sich die Deutschen in der Region Oppeln seit dem Ende des Zweiten Weltkriegs aus Angst vor Repressionen überhaupt nicht mehr sichtbar gemacht hätten. Die Beispiele in dem Buch zeigen jedoch ein anderes Bild.

 

Es wird bereits seit Langem darüber geschrieben, dass es keine allgemeine Akzeptanz der einheimischen Bevölkerung für die Angliederung Schlesiens an Polen gab. Die Existenz bestimmter gemeinschaftlicher Überzeugungen, wie Sie diese als „Mythen“ bezeichnen, ist eine Illustration des Wissensstandes, nicht der Forschung. Vieles mit Bezug auf die Deutschen im Nachkriegspolen ist mittlerweile aufgearbeitet, nur die Rezeption dieser Inhalte ist gering. Um es direkt auszudrücken: Wenn mein Buch nicht gelesen wird, werden bestimmte Klischees weiterhin funktionieren. Ich kann nur hoffen, dass dieses Buches seine Leser findet und dass meine Argumente sie überzeugen werden. Im Hinblick auf einen breiteren Leserkreis habe ich versucht, möglichst klar zu schreiben und habe auch viele interessante Fragmente von Quellen und Illustrationen in das Buch aufgenommen. Zudem ist geplant, das Buch in deutscher Version zu veröffentlichen.

 

 

Lassen Sie mich abschließend über den Zeitrahmen des Buches hinausgehen. Wie hat sich die prodeutsche und/oder antipolnische Gesinnung unter den Einheimischen in späteren Jahren entwickelt?

 

Nach 1956 änderte sich die Situation rapide. Zunächst einmal stieg die Zahl derer, die in den Westen auswanderten. Bis 1959 hatten über 48.500 Menschen die Woiwodschaft Oppeln in Richtung Deutschland verlassen. Es handelte sich vor allem um überzeugte Deutsche, deren sich die polnischen Behörden wohlgemerkt sehr gern entledigt hatten. Sowohl dieser Exodus, als auch die fortschreitende Polonisierung, die immer weitere Jahrgänge junger Schlesier einschloss, veränderten die Form und das Ausmaß der prodeutschen Sympathien. Diese sind jedoch nicht verschwunden. Ich habe diese Problematik zu einem weiteren Gebiet meiner Nachforschungen gemacht und hoffe, sie mit einem weiteren Buch abzuschließen.

 

 

 


 

 

 

Z dr Adrianą Dawid, historyczką na Uniwersytecie Opolskim i autorką książki „Niepolskie Opolskie”, rozmawia Rudolf Urban

 

Das Buch kann man im Verlag der Universität Oppeln kaufen.
Foto: R. Urban.

 

 

W swojej książce opisuje Pani sytuację ludności autochtonicznej w województwie opolskim w okresie stalinizmu, jej proniemieckie i/lub antypolskie nastawienie. Czym te nastawienia się przejawiały?

Sentymenty niemieckie wśród Ślązaków widać było w ich życiu codziennym. Przede wszystkim mimo obowiązujących zakazów wielu z nich rozmawiało po niemiecku i znajomość tego języka przekazywało młodszemu pokoleniu. Swoboda posługiwania się językiem niemieckim powodowała, że chętnie nastawiali oni swe radioodbiorniki na stacje niemieckojęzyczne, sięgali po wydawane w tym języku książki i czasopisma. Mimo reżimu stalinowskiego i przeprowadzanej tuż po drugiej wojnie światowej akcji usuwania śladów niemczyzny Ślązacy nie byli odcięci od tego typu materiałów. Część z nich uchroniono przed zniszczeniem, dodatkowo na Śląsk napływały druki z Niemiec, w tym m.in. ulotki, książki, a także czasopisma, głównie te wydawane przez Górnoślązaków, którzy po 1945 r. przenieśli się za granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej. I tak w regionie czytano np. „Oppelner Heimatblatt”, „Briegische Briefe”, „Patschkauer Dohle” i wiele innych. W przestrzeni publicznej pojawiały się liczne napisy o wymowie proniemieckiej i antypolskiej. Sentymenty proniemieckie wyraźnie widać było w krążących wśród Ślązaków plotkach, komentarzach na temat sytuacji politycznej i gospodarczej oraz w głosach sprzeciwiających się powojennemu przesunięciu granic i włączeniu Śląska do Polski.

Sympatie proniemieckie demonstrowano także w sytuacjach o charakterze oficjalnym. Jawnie deklarowano się jako Niemcy m.in. podczas narodowego spisu powszechnego, akcji meldunkowej oraz wydawania dowodów osobistych czy poboru do Wojska Polskiego. Argumentu niemieckości używano, składając wnioski na wyjazd do Niemiec. Pod pretekstem przynależności do narodu niemieckiego odmawiano udziału w polskich świętach państwowych czy wyborach. Należy pamiętać, że wszystko to miało miejsce w okresie, gdy system represji i działania aparatu bezpieczeństwa były bardzo szerokie.

 

 

Na ile władze polityczne i administracyjne oraz aparat bezpieczeństwa analizował faktyczne przejawy proniemieckości i/lub antypolskości, a na ile sam kreował rzeczywistość i tym samym wroga, z którym należy walczyć?

Założeniem ówczesnej polskiej propagandy było piętnowanie szeroko rozumianych „wrogów”. Szukano ich m.in. wśród przedwojennej sanacji czy byłych członków polskiego państwa podziemnego. Opolskich Ślązaków, nie związanych wcześniej z państwowością polską, te zarzuty nie mogły dotyczyć. Przeglądając raporty z lat 1950–1956, odnosi się wrażenie, że jedyną formą politycznego nieposłuszeństwa rodzimych mieszkańców regionu była ich proniemieckość. Odrębną kwestią jest, że władze miały świadomość tych nastrojów, wiedziały o ciążeniu sporej grupy Ślązaków ku Niemcom, ale w oficjalnym przekazie pomijano to. Wręcz przeciwnie – epatowano hasłami o poparciu ludności rodzimej dla polskiej zwierzchności i jej akceptacji nowego ładu politycznego.

 

 

Czy można określić jakieś konkretne „centra” działalności proniemieckiej lub antypolskiej w województwie opolskim, czy raczej różne zdarzenia miały miejsce na całym obszarze regionu?

Nastroje proniemieckie odnotowywano głównie w tej części województwa opolskiego, która zamieszkiwana była przez ludność rodzimą. Zatem były to ówczesne powiaty: kozielski, oleski, opolski, prudnicki, raciborski, strzelecki (nie było wtedy odrębnego powiatu krapkowickiego). Choć nie brakowało także doniesień z Brzegu, Nysy czy okolic Głubczyc i Kluczborka. Natężenie tych zjawisk było na tym obszarze porównywalne. Stąd w książce wymieniam tak wiele miejscowości.

 

 

Czy można określić procentowo, ilu autochtonów, choć pozytywnie zweryfikowanych w latach wcześniejszych i tym samym uznanych za Polaków, wówczas mogło w jakikolwiek sposób być zaangażowanych w propagowanie niemieckości lub być ich odbiorcami?

W meldunkach i dokumentach z tego okresu zjawiska świadczące o ciążeniu Ślązaków ku niemieckości określa się ogólnie jako „powszechne”, „masowe”. Nie upoważnia nas to jednak do formułowania jakichkolwiek szacunków procentowych. Wiemy za to, że w ankietach, które wypełniano do czerwca 1952 roku, przed wydawaniem dowodów osobistych, narodowość niemiecką podało ponad 68 tys. mieszkańców województwa opolskiego, co stanowi około 17% spośród grupy ludności rodzimej. Przyglądając się tym liczbom, należy uwzględnić okoliczności, w jakich ankietyzacja była prowadzona. Nie zagwarantowano swobody wypełniania arkuszy, wielokrotnie starano się wpłynąć na wpisywane treści. Zresztą władze, uzyskawszy te wyniki, przeprowadziły szeroką akcję korekty zawartych w ankietach deklaracji narodowych. Do zmiany wpisanej narodowości niemieckiej na polską przed październikiem 1952 roku skłoniono około 27 tys. osób. Ta właśnie odnotowana podczas akcji wydawania dowodów osobistych grupa to najbardziej zdeklarowani Niemcy, a zarazem osoby posiadające odwagę, a może determinację, by nie ulec presji i wyrazić otwarcie swe antypolskie nastawienie.

 

 

Pani książka obala mit, jakoby większość ludności opolskiej części Górnego Śląska cieszyła się z „powrotu do macierzy”. Obala Pani jednak również mit kolportowany szczególnie w szeregach mniejszości niemieckiej, że od zakończenia II wojny światowej Niemcy w regionie opolskim ze strachu przed represjami w ogóle się nie uwidaczniali. Przykłady w książce pokazują jednak inny obraz.

O tym, że wśród ludności rodzimej nie było powszechnej akceptacji dla przyłączenia Śląska do Polski, pisze się już od dawna. Istnienie pewnych społecznych przekonań, jak pan je nazywa – „mitów”, to ilustracja stanu wiedzy, nie badań. Wiele kwestii dotyczących Niemców w powojennej Polsce zostało już opracowanych, jedynie odbiór tych treści jest niski. Ujmując to wprost: jeżeli moja książka nie zostanie przeczytana, to pewne stereotypy będą nadal funkcjonować. Mogę mieć jedynie nadzieję, że jej treść trafi do odbiorców, a moje wywody ich przekonają. Z myślą o szerszej grupie czytelników starałam się pisać w miarę jasno, w książce zawarłam też wiele ciekawych fragmentów źródeł i ilustracji. Planowane jest także jej wydanie w wersji niemieckojęzycznej.

 

 

Na koniec pozwolę sobie wyjść poza ramy czasowe książki. Jak proniemieckość i/lub antypolskość wśród ludności autochtonicznej ewoluowała w latach późniejszych?

 

Po 1956 roku sytuacja gwałtownie się zmieniła. Przede wszystkim wzrosła liczba osób emigrujących na Zachód. Do 1959 r. z województwa opolskiego do Niemiec wyjechało ponad 48,5 tys. mieszkańców. Byli to głównie najbardziej zdeklarowani Niemcy, których notabene polskie władze pozbyły się bardzo chętnie. Zarówno ten exodus, jak i postępujące działania polonizacyjne, którymi obejmowano coraz to nowe roczniki młodych Ślązaków, zmieniły zarówno formę, jak i skalę sympatii proniemieckich. Nie zniknęły one jednak. Problemy te uczyniłam następnym obszarem moich badań, które mam nadzieję zakończyć kolejną książką.

 

Show More