Wochenblatt – Gazeta Niemców w Rzeczypospolitej Polskiej

Wochenblatt – Gazeta Niemców w Rzeczypospolitej Polskiej

Suche nach jüdischen Grabsteinen

 

 

Nach dem Fund eines jüdischen Grabsteins in einem See bei Garnsee (Gardeja) vor vier Jahren hat Michael Mamlock, der Urenkel der darauf verewigten Rosa Mamlock, eine Stiftung gegründet, die im Rahmen des Projekts „Gardeja Memorial“ eine Gedenkstätte für die früheren jüdischen Einwohner des Ortes errichten will. Am 16. November organisierte sie eine Bergungsaktion für weitere Grabsteine, die in jenem See vermutet wurden.

 

Arbeit im Schilf mit Eisenstangen und Spaten

 

 

Wersja polska poniżej

 

Garnsee liegt in der Woiwodschaft Pommern zwischen Graudenz und Marienwerder. Auf der Suche nach dem See, aus dem die Grabsteine geborgen werden sollen gilt es, an diesem windigen Tag nach einer Gruppe warm eingepackter Menschen Ausschau zu halten. Hinter dem Hügel, auf dem sich nach dem Messtischblatt von 1913 der jüdische Friedhof befand, liegen der Sportplatz des Ortes und der Kaminsee. Dort und am Freizeitgelände jenseits des Sees: kein Mensch. Erst einige hundert Meter weiter am damaligen Sabjinken-See (heute Teichsee) kommen ein Zelt sowie einige Autos in Sicht.
Garnsee war noch vor 80 Jahren von mehreren Seen umgeben, die aber später zum Großteil trockengelegt wurden. „Auch der Wasserstand des Teichsees ist nach mehreren trockenen Sommern deutlich niedriger als vor vier Jahren“, berichtet Ryszard Bartosiak. Er hat 2015 gemeinsam mit Anglern aus dem Ort die Stele von Rosa Mamlock gefunden. „Das war hier im See, weiter oben am Ufer“, erinnert er sich, während die gesamte Gruppe durch das übermannshohe Schilf zur Wasserfläche des Sees stapft.

 

Die Reste des Friedhofhügels

Dort am sumpfigen Ufer ist eine Gruppe Männer in Taucherkleidung dabei, mit eisernen Stangen im Boden zu stochern. An einer Stelle, an der Pfähle im Untergrund auf einen früheren Steg hinweisen, wird mit einem Spaten der Boden ausgehoben. Das Ganze wirkt etwas planlos, hat aber System, wie der Wracktaucher Wojciech Gajtkowski erklärt, der die Bergung geplant hat: „Wir haben zuerst mit Sonar und Georadar eine Vorerkundung gemacht, sowohl am Sportplatz als auch am Kaminsee und hier. Dann sind zwei andere Taucher und ich in den See. Im trüben Wasser sind Spezialisten nötig, die auch ohne Sicht tauchen können.“ Bei der Untersuchung des Bodens unter Wasser mit den Händen wurden keine Grabsteine entdeckt und auch die Männer mit den Stangen sind dort, wo der Georadar mögliche Funde signalisiert hat, mit ihrer Suche erfolglos.

 

Michael Mamlock (links) im Gespräch

Nahe des ehemaligen Stegs steht Michael Mamlock, der Organisator der Aktion und schaut den Arbeiten gespannt zu. Seine Urgroßeltern hatten in Garnsee ein Geschäft für Textilwaren, sein Großvater ist dort geboren. Mit dem erzwungenen Wegzug der Familie im Jahr 1939 endete die Geschichte der jüdischen Gemeinde in Garnsee. Damals existierte der Friedhof noch, wie eine Beschreibung durch den Elbinger Rabbiner Siegbert Neufeld vom 6. November 1938 nachweist, der elf Gräber aufführte. „Wir haben auch Aussagen von Zeitzeugen, die von sieben Grabsteinen in den 60er Jahren des 20. Jahrhunderts sprechen. Damals, 1967 oder 1968, wurde der Friedhofshügel beim Bau des Sportplatzes zum Teil eingeebnet und auf dem verbliebenen Teil ein Begegnungszentrum errichtet“, berichtet Michael Mamlock. Anstoß für die Zeitzeugeninterviews war ein Artikel von Ryszard Bartosiak über die gefundene Stele und seine Recherchen zu den jüdischen Einwohnern von Garnsee für den „Kurier Kwidzyński“, der auch im Internet zu finden ist.

 

 

Dort hat die Historikerin Doktor Gabriele Bergner, die schon längere Zeit nach Mitgliedern der Familie Mamlock, aber auch anderen jüdischen Familien forscht, ihn entdeckt. Dank der Informationen und der Hilfe des Konservators Łukasz Rzepczyński vom Museum in Marienwerder bei der Quellensuche in polnischen Archiven, konnte sie inzwischen die Geschichte der jüdischen Gemeinde in Garnsee deutlicher machen. „Die ersten Juden lassen sich 1812 nachweisen, doch die Blütezeit der Gemeinde sind die 80er Jahre des 19. Jahrhunderts. Es gab jüdische Geschäfte, die Kinder gingen hier zur Schule, es gab sogar einen Betsaal im Haus der Familie Hirschberg“, erklärt sie, während sie nach dem Warten am See im Zelt Schutz vor dem ständigen Wind sucht.

 

Die Familie Hirschberg, die seit 1812 in Garnsee dokumentiert ist, stellte damals den Vorsteher der jüdischen Gemeinde. Er ist der Ururgroßvater von Yael Barilai (deutsch Bachrach) aus Tel Aviv, die auf Suche nach Spuren zum ersten Mal in Polen ist. „Meine Urgroßmutter ist dann von Garnsee nach Stuhm gezogen, wo meine Großmutter geboren wurde. Dort hatten sie ein großes Haus, von dem noch Photos existieren“, schildert Yael Barilai diesen Teil ihrer Familiengeschichte. Auch wenn sich abzeichnet, dass kein Grabstein ihrer Vorfahren im Sabjinken-See liegt, ist sie nicht enttäuscht: „Ich wollte mehr über die geschichtlichen Hintergründe von damals erfahren und das ist mir gelungen.“

 

Dass im See doch noch Steine liegen, hält Wojciech Gajtkowski für unwahrscheinlich, auch wenn Dorfbewohner welche gesehen haben wollen, als das Wasser klarer war. Er hat während der Arbeiten einen 85 Jahre alten Zeitzeugen gesprochen, der die Zerstörung des jüdischen Friedhofs miterlebt hat; vorher wäre der Hügel ein romantischer Ort gewesen, an dem sich damals junge Menschen getroffen und Lagerfeuer gemacht hätten. Die Stele von Rosa Mamlock habe jemand bereits vorher als schönes Exemplar mitgenommen und später beim Angeln zum Stabilisieren des Ufers genutzt.
Weitere Grabsteine sind eventuell noch unter dem Sportplatz im Fundament zu vermuten. Doch auch, wenn sich dort nichts mehr findet, soll auf dem Hügel am Sportplatz an die frühere jüdische Bevölkerung von Garnsee erinnert werden. Kazimierz Kwiatkowski, der Bürgermeister der Gemeinde Garnsee, möchte dort das Begegnungszentrum abreißen und in Kooperation mit der Mamlock-Stiftung einen Gedenkort errichten. Dieser soll ins polnische Gedenkstättenverzeichnis eingetragen und entsprechend, auch mit Kameras, geschützt werden. „Erst wenn das der Fall ist, gebe ich die Stele von Rosa Mamlock heraus“, sagt Ryszard Bartosiak entschlossen, „nicht, dass die Geschichte wieder im Schlamm verschwindet.“

 

Text und Bilder: Uwe Hahnkamp

 

Informationen zum Projekt „Gardeja Memorial“ gibt es auf der Internetseite der Mamlock-Stiftung www.mamlock-foundation.com
Finanziell unterstützen können Sie die Stiftung durch eine Spende auf das auf der Internetseite angegebene Konto oder über betterplace.org

 

 

 

Gardeja: Łowy w mętnej wodzie

Poszukiwanie żydowskich nagrobków

 

Po znalezieniu cztery lata temu żydowskiego nagrobka w jeziorze położonym nieopodal Gardei (Garnsee) Michael Mamlock, prawnuk uwiecznionej na nim Rosy Mamlock, założył fundację, która w ramach projektu „Gardeja Memorial” zamierza utworzyć miejsce pamięci o dawnych żydowskich mieszkańcach miejscowości. 16 listopada zorganizowała ona akcję wydobywania kolejnych nagrobków, które według przypuszczeń mogły się znajdować w owym jeziorze.

 

Od lewej: Ryszard Bartosiak i Michael Mamlock w miejscu znalezienia steli Rosy Mamlock nad Jeziorem Sabinki

 

Gardeja leży w województwie pomorskim między Grudziądzem i Kwidzynem. Szukając w tym wietrznym dniu jeziora, z którego będą wydobywane nagrobki, rozglądam się za grupą ciepło opatulonych ludzi. Za wzgórzem, na którym według mapy topograficznej z 1913 roku znajdował się cmentarz żydowski, położone jest miejscowe boisko oraz Jezioro Kamienne. Ani tam, ani na ternie rekreacyjnym po drugiej stronie jeziora nie widać żywej duszy. Dopiero kilkaset metrów dalej, nad Jeziorem Sabinki, ukazuje się namiot oraz kilka aut.

Jeszcze 80 lat temu Gardeję okalał szereg jezior, z których większość jednak w późniejszym czasie osuszono. – Także poziom wody w Jeziorze Sabinki po kilku suchych latach jest znacznie niższy aniżeli przed czterema laty – opowiada Ryszard Bartosiak, który w 2015 roku wespół z wędkarzami z tej miejscowości znalazł stelę Rosy Mamlock. – To było tu nad jeziorem, wyżej przy brzegu – wspomina, podczas gdy cała grupa brnie przez sitowie o wysokości przekraczającej wzrost dorosłego człowieka w kierunku tafli jeziora.

Tam, przy błotnistym brzegu grupa mężczyzn w strojach do nurkowania dłubie w ziemi, posługując się żelaznymi prętami. W pewnym miejscu, w którym pale tkwiące w podłożu informują, że był tu kiedyś mostek, jeden z mężczyzn wykopuje łopatą ziemię. Można odnieść wrażenie, że w tym wszystkim brakuje jasnego planu, ale tak właśnie się to robi – objaśnia specjalizujący się w wydobywaniu wraków nurek Wojciech Gajtkowski, który tę akcję zaplanował: – Najpierw zrobiliśmy wstępne rozpoznanie terenu za pomocą sonaru i radaru geologicznego, zarówno przy boisku, jak i nad Jeziorem Kamiennym oraz tutaj. Potem dwóch innych nurków i ja weszliśmy do jeziora. W mętnej wodzie potrzebni są specjaliści, którzy potrafią nurkować bez widoczności.

 

Yael Barilai z Tel Awiwu w rozmowie na temat dokumentów ze Sztumu, gdzie urodziła się jej babcia

Podczas badania rękami gruntu pod wodą nie udało się znaleźć nagrobków, podobnie jak bezowocne okazały się poszukiwania prowadzone z użyciem prętów w miejscu, gdzie radar geologiczny sygnalizował możliwość natrafienia na znaleziska.

 

W pobliżu dawnego mostka stoi Michael Mamlock, organizator akcji, który w napięciu przygląda się pracom. Jego pradziadkowie mieli w Gardei sklep z wyrobami włókienniczymi, a jego dziadek się tam urodził. Wraz z przymusowym wyjazdem rodziny w roku 1939 zakończyła się historia gminy żydowskiej w Gardei. W tym czasie cmentarz jeszcze istniał, jak dowodzi opis sporządzony 6 listopada 1938 roku przez elbląskiego rabina Siegberta Neufelda, który wyszczególnił jedenaście grobów. – Mamy też wypowiedzi świadków czasu, które mówią o siedmiu nagrobkach w latach 60. XX wieku. Wówczas, w 1967 lub 1968 roku, podczas budowy boiska część wzgórza cmentarnego została zrównana z ziemią, a na pozostałej części wzniesiono centrum spotkań – opowiada Michael Mamlock.

Bodźcem do przeprowadzenia wywiadów ze świadkami czasu był artykuł Ryszarda Bartosiaka o znalezionej steli i jego dociekaniach dotyczących żydowskich mieszkańców Gardei, który ukazał się na łamach „Kuriera Kwidzyńskiego”, a który można również znaleźć w internecie.

Tam właśnie natrafiła nań dr Gabriele Bergner, historyk, która już od dłuższego czasu prowadzi badania dotyczące członków rodziny Mamlocków, a także innych żydowskich rodzin. Dzięki uzyskanym informacjom oraz pomocy, jakiej udzielił jej w poszukiwaniach materiałów źródłowych w polskich archiwach konserwator Łukasz Rzepczyński z muzeum w Kwidzynie, udało się jej odsłonić wiele szczegółów z życia gminy żydowskiej w Gardei. – Wzmianki o pierwszych Żydach pochodzą z 1812 roku, jednak okres rozkwitu gminy przypada na lata 80. XIX stulecia. Istniały żydowskie sklepy, dzieci chodziły tu do szkoły, była nawet sala modlitw w domu rodziny Hirschbergów – objaśnia, szukając schronienia przed nieprzerwanie wiejącym wiatrem, naczekawszy się w namiocie ustawionym nad jeziorem.

Z rodziny Hirschbergów, której obecność w Gardei jest udokumentowana od 1812 roku, wywodził się wówczas zwierzchnik gminy żydowskiej, który był pradziadkiem Yael Barilai (niem. Bachrach) z Tel Awiwu, która w poszukiwaniu śladów po raz pierwszy przyjechała do Polski. – Moja prababcia przeniosła się później z Gardei do Sztumu, gdzie urodziła się moja babcia. Mieli tam duży dom, który można jeszcze oglądać na zdjęciach – mówi Yael Barilai, opisując tę część dziejów swojej rodziny. Chociaż wszystko wskazuje na to, że w Jeziorze Sabinki nie ma nagrobków jej przodków, nie jest zawiedziona: – Chciałam dowiedzieć się czegoś więcej o uwarunkowaniach historycznych z tamtego okresu i to mi się udało.
Wojciech Gajtkowski uważa za mało prawdopodobne, aby w jeziorze były jeszcze kamienie nagrobne, choć niektórzy z mieszkańców wsi twierdzą, że takowe widzieli, kiedy woda była bardziej przejrzysta. Podczas prac rozmawiał z 85-letnim mężczyzną, który był świadkiem zniszczenia żydowskiego cmentarza. Według jego relacji kiedyś wzgórze to było romantycznym miejscem, w którym spotykali się młodzi ludzie, urządzając wspólne ogniska. Stelę Rosy Mamlock ponoć ktoś już wcześniej zabrał jako ładny egzemplarz, wykorzystując ją później przy wędkowaniu od stabilizowania brzegu.

 

Można przypuszczać, że pod boiskiem, w fundamencie mogą znajdować się kolejne nagrobki. Jednak nawet jeśli nie znajdzie się tam nic więcej, są plany upamiętnienia dawnych żydowskich mieszkańców Gardei na wzgórzu obok boiska. Kazimierz Kwiatkowski, burmistrz gminy Gardeja, chciałby wyburzyć tamtejsze centrum spotkań i stworzyć we współpracy z Fundacją Mamlock miejsce pamięci, które zostałoby wpisane do stosownego rejestru oraz byłoby odpowiednio chronione, także z pomocą kamer. – Dopiero gdy tak się stanie, zwrócę stelę Rosy Mamlock – mówi stanowczo Ryszard Bartosiak i dodaje: – Bo nie chcę, aby historia znów utonęła w mule.

 

Tekst i zdjęcia: Uwe Hahnkamp

 

Informacje o projekcie „Gardeja Memorial“ można uzyskać odwiedzając stronę internetową Mamlock Foundation www.mamlock-foundation.com
Wesprzeć fundację finansowo można przekazując datek na konto podane na ww. stronie internetowej lub za pośrednictwem platformy betterplace.org

Show More