Mit Harald Gesterkamp, dem Autor des Romans „Humboldstraße Zwei“, der von Flucht und Vertreibung aus Schlesien und dem neuen Leben im Nachkriegsdeutschland handelt, sprach Rudolf Urban.
Wieviel Familiengeschichte steckt in Ihrem Roman? Ist es gar eine Art Autobiografie, denn man könnte ja die Figur des Andreas schnell mit Ihnen selbst vergleichen.
Nein, “Humboldtstraße Zwei” ist keine Autobiografie, sondern ein Roman. Aber es gibt Parallelen zum Leben meiner Mutter, die genauso wie die Hauptfigur im Roman, Elise Plackwitz, im niederschlesischen Jauer geboren wurde und dort aufwuchs. Dazu kommt natürlich, dass ich versucht habe, die Lage vor und während der Vertreibung in Schlesien exakt zu recherchieren, damit die Geschichte glaubwürdig ist. Tatsächlich stimmen viele Rahmenbedingungen und auch die Orte der Handlung mit der Wirklichkeit meiner Familie überein, beispielsweise war mein Großvater tatsächlich Amtsrichter in Schlesien. Bei der Recherche zum Buch habe ich auch Unterlagen aus dem Nachlass meiner Familie benutzt.
Ich hatte aber nie vor, eine Biografie zu schreiben. Und beim Schreiben verselbstständigten sich die Charaktere ganz schnell. Da habe ich dann nicht überlegt, was war in Wirklichkeit, sondern was würde die Figur, die ich schildere, machen, so dass die Geschichte und der Charakter plausibel sind. In vielen Fällen musste ich das ja machen, weil ich ja 1962 geboren bin und das Leben im Schlesien vor dem Zweiten Weltkrieg nicht aus eigener Anschauung kenne.
Und was Andreas betrifft, nein, das bin ich nicht. Auch da gibt es Übereinstimmungen, doch sehr viele Dinge, die Andreas in dem Buch macht, sind frei erfunden.
Die vertriebenen Deutschen werden in ihrem Roman nicht allesamt nur als Opfer dargestellt. Manch eine Figur trägt auch ein “Geheimnis” aus der Nazizeit mit sich. Damit brechen Sie natürlich mit einem Mythos.
Ob das wirklich das Brechen eines Mythos ist, weiß ich nicht. Aber Sie haben Recht, es war mir sehr wichtig, auch die Vorgeschichte der Vertreibung zu schildern. Ohne Hitlers Krieg hätte es schließlich keine Vertreibung gegeben. Und auch in Schlesien haben die Nazis Verbrechen begangen; deshalb geht es in meinem Roman eben auch um die Pogromnacht in Breslau, um die brutale Ermordung von Menschen mit Behinderung oder das Konzentrationslager Groß-Rosen südlich von Breslau. Das gehört für mich dazu, wenn man im 21. Jahrhundert die Leiden der Vertreibung der Schlesier thematisieren will. Denn unter den später Vertriebenen gab es auch Täter oder Menschen mit einem Geheimnis, so wie den im Buch geschilderten Mann, der sich in Breslau das Geschäft eines jüdischen Vorbesitzers angeeignet hat. Das relativiert keines der Verbrechen, das an den Vertriebenen begangen wurde.
Im Roman kreieren Sie ein recht eindeutiges Bild der im Nachkriegsdeutschland gegründeten Landsmannschaft und des Bundes der Vertriebenen sowie ihrer Gründer. Hatten sie da an bestimmte Personen aus dem wirklichen Kreis der Gründer der Organisationen gedacht?
Nein, die dort geschilderten Figuren sind rein fiktiv. Aber es wird ja vom BdV inzwischen eingeräumt, dass es in der Gründungsphase bis in die 90er Jahre hinein viele Funktionäre gab, die in das nationalsozialistische Regime verstrickt waren. Aber finden Sie, dass meine Schilderungen einseitig sind? In dem Kapitel über das Schlesiertreffen 1950 steht eindeutig die Suche nach Freunden und die Sehnsucht nach der Heimat im Mittelpunkt. Die kritischeren Passagen kommen erst, als es um die Haltung zur Ostpolitik von Bundeskanzler Willy Brandt und die NPD-Mitgliedschaft eines BdV-Funktionärs geht. Ich habe mich aber in meinem Roman bemüht, die Vielfalt im Umgang mit der Vertreibung differenziert darzustellen.
Sehr interessant im Roman sind die Kapitel eben über das Leben in der Nachkriegszeit. Wie sich die Einen an ihre Heimat klammern, die Anderen ein neues Leben beginnen, die Kinder dagegen zumeist kein Interesse an der Vergangenheit zeigen. Haben Sie vorab mit Vertriebenen und ihren Familien gesprochen oder basierten sie da auf der eigenen Familiengeschichte?
Beides. Ich habe aus meiner Familiengeschichte eigene Erfahrungen und Erinnerungen. Meine Großeltern, meine Mutter, Onkel und Tanten, Freunde meiner Mutter und auch meine Schwiegermutter gehen und gingen sehr unterschiedlich mit dem Thema um. Außerdem habe ich natürlich Gespräche geführt und auch viel nachgelesen. Die Bandbreite des Umgang ist riesig: Es gibt Menschen, die reden gar nicht über ihre Erlebnisse aus dieser Zeit und andere, die kommen bis heute nicht davon los. Viele waren traumatisiert und haben die Geschichte des Heimatverlustes nie aufgearbeitet. Nach dem Krieg hatten die Menschen ja auch andere Probleme, sie wollten erst einmal nicht verhungern. Und es gab bei weitem nicht so viele Psychologen wie heute. Und das Thema der Traumatisierung setzt sich ja bekanntlich bis in die Enkelgeneration fort, auch das ist am Rande Thema des Romans.
Vertreibung der Deutschen, der sogenannte deutsche Osten, Schlesien – das sind heute in Deutschland nicht wirklich Themen, die bewegen. Es ist Geschichte, von der manch einer nicht wirklich viel weiß. War es schwierig, einen Verlag für Ihren Roman zu finden?
Leicht war es jedenfalls nicht, auch weil es mein erster Roman ist. Dazu kam, dass ich das Manuskript Ende 2015 ersten Verlagen angeboten habe. Da haben viele große Verlage das Buch mit der Begründung abgelehnt, dass sie das Thema Zweiter Weltkrieg zum 70. Jahrestag ausführlich behandelt haben und jetzt erst einmal andere Bücher veröffentlichen wollten. Und womöglich ist Schlesien in der Tat nicht das Thema, von dem sich die Verlage einen Bestseller erhoffen. Letztlich ist die Entscheidung, ob ein Verlag ein Buch herausgibt, eine ökonomische Entscheidung. Der Verleger, der aus Liebe auch Bücher herausgibt, von denen er sich keinen Gewinn verspricht, ist leider so gut wie ausgestorben.
Der Roman ist 2016 erschienen, Sie hatten also schon die Möglichkeit, selbst mit einigen Lesern zu sprechen. Welches Feedback bekommen Sie?
2016 ist “Humboldtstraße Zwei” dann von dem kleinen Hamburger Verlag Tredition ins Programm genommen worden. Dadurch liegt der Roman nur in wenigen Buchhandlungen aus. Wenn man nicht weiß, dass es das Buch gibt, stößt man nicht so schnell darauf. Bei Lesungen ist die Resonanz aber immer positiv. Es gab schon sehr intensive Diskussionen, egal ob ich in einer kirchlichen Bücherei vor zehn oder im Haus Schlesien in Königswinter vor 60 Menschen gelesen habe. Den meisten Lesern, mit denen ich spreche, gefällt das Buch, weil es exakt recherchiert ist und die Orte des Geschehens genau beschreibt. Mir haben schon Leute gesagt, dass sie noch nie in Breslau waren, aber durch meinen Roman genau wissen, wie es dort aussieht. Andere setzen sich mit ihrer eigenen Familiengeschichte auseinander, die sie bisher verdrängt haben. Und der Bonner “General-Anzeiger” hat nach einer Lesung getitelt: “Eine Pflichtlektüre für jeden Schlesier”. Das ist eine schöne Anerkennung.
Ihr Buch könnte gewiss auch für den polnischen Leser interessant sein, da es eben nicht nur eine reine Opfergeschichte ist. Planen Sie denn eine polnische Fassung?
Der Roman thematisiert ja unter anderem auch die vorsichtige Annäherung der deutschen Schlesier an die heutigen polnischen Schlesier. Eine polnische Ausgabe des Buches wäre natürlich sehr schön. Wenn ein polnischer Verlag Interesse hat, darf er sich gern bei mir melden. Unter Umständen kann man ja sogar Zuschüsse für die Übersetzung bekommen.
Sind denn Lesungen und Autorentreffen auch in Schlesien geplant?
Ich bin natürlich sehr gern bereit, auch in Schlesien mein Buch vorzustellen. Bisher ist aber noch niemand an mich herangetreten. Sogar in Görlitz sind meine bisherigen Bemühungen leider erfolglos geblieben.
***
Z Haraldem Gesterkampem, autorem powieści „Humboldtstraße Zwei”, traktującej o ucieczce i wypędzeniu ze Śląska oraz nowym życiu w powojennych Niemczech, rozmawia Rudolf Urban
Ile rodzinnej historii tkwi w Pańskiej powieści? Czy jest to wręcz pewien rodzaj autobiografii? Postać Andreasa można by bowiem łatwo porównać z Panem samym.
Nie, „Humboldtstraße Zwei” to nie jest autobiografia, lecz powieść, ale są w niej analogie do życia mojej matki, która tak samo jak główna bohaterka powieści, Elise Plackwitz, urodziła się i wychowała w Jaworze na Dolnym Śląsku. Do tego dochodzi oczywiście fakt, iż starałem się dokładnie zbadać sytuację, jaka miała miejsce na Śląsku zarówno przed wypędzeniem, jak i podczas jego trwania, aby przedstawiona historia była wiarygodna. Rzeczywiście wiele różnych uwarunkowań, a także miejsca, w których toczy się akcja, są tożsame z realiami, w jakich żyła moja rodzina. Na przykład mój dziadek faktycznie był sędzią grodzkim na Śląsku. Zbierając materiały do książki, korzystałem też z dokumentów pochodzących z dobytku pozostawionego przez moją rodzinę.
Jednak w żadnym momencie nie zamierzałem napisać biografii. A podczas pisania poszczególne postacie bardzo łatwo się usamodzielniają. W takich sytuacjach nie zastanawiałem się, co było w rzeczywistości, lecz co zrobiłaby dana postać, którą przedstawiam, aby cała historia i jej bohaterowie byli przekonywający. W wielu przypadkach byłem zmuszony tak robić, ponieważ urodziłem się w 1962 roku i nie znam z własnego doświadczenia życia na Śląsku przed wybuchem II wojny światowej.
Co się zaś tyczy Andreasa, to nie, ja nim nie jestem. Także tu są zbieżności, jednak bardzo wiele rzeczy, które robi w książce Andreas, jest fikcyjnych.
W Pańskiej powieści nie wszyscy wypędzeni Niemcy zostali przedstawieni jako ofiary. Niektórzy bohaterowie noszą też w sobie „tajemnicę” z okresu nazizmu. W ten sposób zrywa Pan oczywiście z pewnym mitem.
Nie wiem, czy faktycznie jest to zerwanie z mitem, ale ma pan rację, było dla mnie ważne, aby ukazać także genezę wypędzenia. Ostatecznie, gdyby nie wojna rozpętana przez Hitlera, nie byłoby żadnego wypędzenia. A i na Śląsku naziści popełniali zbrodnie, dlatego w swojej powieści wspominam choćby o pogromie we Wrocławiu, czyli o brutalnym wymordowaniu osób niepełnosprawnych, czy też o obozie koncentracyjnym Groß-Rosen, położonym na południe od Wrocławia. Tego moim zdaniem nie można pomijać, podejmując w XXI wieku temat cierpień związanych z wypędzeniem Ślązaków. Bo wśród późniejszych wypędzonych byli też sprawcy czy też ludzie noszący w sobie tajemnicę, taką choćby, jaką nosił przedstawiony w książce mężczyzna, który przywłaszczył sobie we Wrocławiu sklep poprzedniego, żydowskiego właściciela. Nie relatywizuje to żadnej ze zbrodni, jaką popełniono na wypędzonych.
W swojej powieści kreuje Pan dość jednoznaczny obraz założonego w powojennych Niemczech Ziomkostwa Ślązaków i Związku Wypędzonych, a także ich założycieli. Czy miał Pan na myśli konkretne osoby z faktycznego kręgu założycieli tych organizacji?
Nie, przedstawione tu osoby są całkowicie fikcyjne. Niemniej trzeba zauważyć, że obecne kierownictwo BdV przyznaje, iż w okresie od założenia organizacji aż po lata 90. było wielu działaczy, którzy byli powiązani z reżimem narodowosocjalistycznym. Ale uważa Pan, że przedstawione przeze mnie opisy są jednostronne? W rozdziale o Spotkaniu Ślązaków, jakie odbyło się w 1950 roku, w centrum uwagi znalazły się jednoznacznie kwestie związane z poszukiwaniem przyjaciół oraz tęsknotą za ojcowizną. Fragmenty bardziej krytyczne pojawiają się dopiero w momencie, gdy chodzi o postawę wobec polityki wschodniej kanclerza Willy’ego Brandta oraz sprawę członkostwa jednego z działaczy BdV w partii NPD. Jednakże w swojej powieści starałem się przedstawić w zróżnicowany sposób różnorodność podejść do tematu wypędzenia.
Bardzo ciekawe są rozdziały powieści traktujące o życiu w okresie powojennym, gdzie mowa jest o tym, jak jedni trzymają się kurczowo wspomnień o ojczystych stronach, inni zaś rozpoczynają nowe życie, natomiast dzieci przeważnie nie wykazują zainteresowania przeszłością. Czy rozmawiał Pan uprzednio z wypędzonymi i ich rodzinami, czy też oparł się Pan na dziejach własnej rodziny?
Jedno i drugie. Z dziejów mojej rodziny mam własne doświadczenia i wspomnienia. Moi dziadkowie, moja matka, stryjowie i ciotki, przyjaciele mojej matki, a także moja teściowa mają i mieli bardzo zróżnicowane podejście do tego tematu. Poza tym prowadziłem oczywiście rozmowy, a także wiele czytałem. Skala podejścia do tematu jest ogromna. Są ludzie, którzy w ogóle nie mówią o swoich przeżyciach z tego okresu, a inni do dziś nie mogą się od nich uwolnić. Wiele osób doznało traumy i nigdy nie dokonało rozrachunku z historią utraty rodzinnych stron. Po wojnie ludzie mieli też inne problemy, w pierwszym rzędzie nie chcieli umrzeć z głodu. No i było wówczas daleko mniej psychologów niż obecnie. A jak wiadomo, temat traumatyzacji ciągnie się aż po pokolenie wnuków, co też stanowi pewien uboczny wątek powieści.
Wypędzenie Niemców, tzw. niemiecki wschód, Śląsk – nie są to obecnie w Niemczech tematy, które pobudzają do dyskusji. Jest to historia, o której niektórzy tak naprawdę niewiele wiedzą. Czy miał Pan trudności ze znalezieniem wydawnictwa, które podjęłoby się opublikowania powieści?
Łatwo w każdym razie nie było, także dlatego, że jest to moja pierwsza powieść. Do tego dochodził fakt, że dostarczyłem manuskrypt pierwszym wydawnictwom pod koniec 2015 roku. Wiele dużych wydawnictw odrzuciło książkę, uzasadniając to tym, że tematem II wojny światowej zajmowały się obszernie z okazji 70. rocznicy jej wybuchu, a obecnie póki co zamierzają publikować inne książki. I faktycznie, Śląsk może nie być tematem, po którym wydawnictwa mogą spodziewać się bestsellera. Ostatecznie decyzja, czy dane wydawnictwo wyda tę czy inną książkę, jest decyzją natury ekonomicznej. Wydawcy, którzy także z zamiłowania publikują książki, po których nie obiecują sobie zysków, niestety praktycznie wymarli.
Powieść ukazała się w roku 2016, a zatem miał Pan już możliwość osobiście porozmawiać z niektórymi czytelnikami. Z jakimi opiniami się Pan spotyka?
W 2016 roku książka „Humboldtstraße Zwei” znalazła się w programie niewielkiego wydawnictwa z Hamburga o nazwie Tredition, przez co powieść jest do nabycia w niewielkiej ilości księgarń. Jeśli ktoś nie wie, że taka książka istnieje, to niełatwo mu będzie na nią natrafić. Ale podczas wieczorów autorskich oddźwięk jest zawsze pozytywny. Były już bardzo intensywne dyskusje, niezależnie od tego, czy czytałem fragmenty książki w którejś z księgarń kościelnych w obecności dziesięciu osób czy też w obecności 60 osób w Domu Śląskim w Königswinter. Większości czytelników, z którymi rozmawiam, książka się podoba, ponieważ powstała w oparciu o gruntowne badania i dokładnie opisuje miejsca zdarzeń. Niektóre osoby powiedziały mi, że nigdy jeszcze nie były we Wrocławiu, ale dzięki lekturze mojej powieści dokładnie wiedzą, jak tam wygląda. Inni zaś zajęli się historią własnej rodziny, o której dotychczas starali się nie myśleć. A boński dziennik „General-Anzeiger” po jednym z wieczorów autorskich zamieścił artykuł pod tytułem „Eine Pflichtlektüre für jeden Schlesier” (Lektura obowiązkowa dla każdego Ślązaka). To jest piękny dowód uznania.
Pańska książka mogłaby z pewnością zainteresować także polskich czytelników, jako że nie jest to opowieść wyłącznie o ofiarach. Czy ma Pan w planach wydanie wersji polskojęzycznej?
Powieść podejmuje między innymi temat ostrożnego zbliżenia niemieckich Ślązaków z obecnymi polskimi mieszkańcami Śląska, dlatego też byłoby oczywiście bardzo dobrze, gdyby powstało polskojęzyczne wydanie książki. Jeżeli któreś z polskich wydawnictw będzie zainteresowane takim projektem, to może się do mnie zgłosić. Istnieje nawet ewentualność otrzymania dotacji na wykonywanie tłumaczeń.
Czy są planowane wieczory i spotkania autorskie także na Śląsku?
Oczywiście bardzo chętnie zaprezentuję swoją książkę również na Śląsku. Jak dotąd jednak nikt nie zwrócił się do mnie w tej sprawie. Nawet moje dotychczasowe wysiłki w Görlitz niestety nie odniosły skutku.
