Wer sind die Schlesier in den USA und wie schlesisch, polnisch oder deutsch sind die Nachfahren der einstigen Auswanderer heute noch? Diese Frage stellte sich auch Adam Kubik, der aus Groß Strehlitz stammende junge Wissenschaftler und besuchte die entfernten Verwandten.
Polska wersja poniżej
Seitdem die Auswanderungswelle nach Texas nachgelassen hatte und immer seltener Briefwechsel zwischen Amerika und Schlesien stattfanden, brach der Kontakt zwischen beiden Schlesiergruppen in Übersee und Europa ab. Der katholische Glaube prägte die in der Landwirtschaft tätigen schlesischen Texanerinnen und Texaner so sehr, dass viele von ihnen zu Ordensschwestern oder Priestern geweiht wurden. Einer von ihnen wurde sogar Bischof: John W. Yanta, der in den 1960er/70er Jahren Kontakt mit der alten Heimat seiner Vorfahren knüpfen wollte und so erstmalig nach Posen und Krakau reiste.
Polen oder nicht
Seine Überzeugung, ein Pole zu sein, wurde ihm durch die polnischen Geistlichen in Texas, wie allen anderen seit der 2. und 3. Generation, implementiert. Dies lässt sich anhand der genauen Quellenanalyse nachverfolgen, da in den ersten Berichten der polnischen Diplomaten in den USA aus dem Beginn des 20. Jahrhunderts die Schlesier ihnen sehr germanisiert vorgekommen sind und sie sogar feststellten, dass jene Schlesisch mit vielen Germanismen sprechen („rzōndzymy po ślōnsku“) und die Menschen über ein quasi nicht vorhandenes polnisches Nationalgefühl verfügten. Wobei bereits in einem Bericht 20-30 Jahre später darauf hingewiesen wird, wie schön die Schlesier Polnisch gesprochen („rzōndzymy po polsku“, obwohl sich deren Sprache nicht veränderte) und dass sie über ein starkes polnisches Nationalbewusstsein verfügt haben.
In den Jahren 1963/64 war Reinhold Olesch, der auf dem St. Annaberg geborene und in Deutschland tätige Slawist, Gastprofessor an der Texanischen Staatsuniversität in Austin. Er wurde eingeladen, die polnischen Siedlungen in Texas zu besuchen. Zu seinem Erstaunen musste er feststellen, dass sich die dortigen angeblichen Polen seiner Muttersprache, des Schlesischen im Dialekt der Kobylorze (des Annaberglandes), bedienten. Etwas später, Ende der 1960er Jahre, kam ein in Kattowitz geborener und in Oppeln tätiger Slawist, Andrzej Brożek, nach Panna Maria, um Feldforschung zu betreiben. Von ihm stammen die meisten Veröffentlichungen der 1970er Jahre, die vom Geist des polnisch-nationalistischen Kommunismus getragen sind, auf die sich die meisten amerikanischen Quellen berufen.
Auch Olesch unterlag einer aufgezwungenen Unterordnung an ein Narrativ des Kalten Krieges, das keine Unruhen zwischen Deutschland und Polen stiften sollte, wie es Prof. Joanna Rostropowicz beschrieb. Nichtsdestotrotz fügen sich die wichtigen Quellen an eine nationalistische Propaganda, die keinen Platz für eine abgesonderte Sprache und einen separaten Kulturkreis des Grenzgebietes Oberschlesien vorgesehen haben.
Erster Besuch
In der Überzeugung, polnisch zu sein, flog die erste Gruppe der schlesischen Texaner in den 1970er Jahren mit Bischof John W. Yanta nach Warschau, um das Land ihrer Vorfahren zu erkunden. Sie erlebten einen Kulturschock, was sich für sie als schwer zu verstehen erwies, weil sie davon ausgegangen waren, die Muttersprache „Polnisch“ gut zu beherrschen und in der angeblichen Hauptstadt ihrer Vorfahren als Bauerntrampel oft ausgelacht wurden. Die Fahrt ging weiter nach Krakau, wo der Kontakt immer noch erschwert war. Erst als sie in Kattowitz ankamen, merkten sie, in einer ihnen sprachlich verständlichen Umgebung zu sein.
Das Gefühl des Ankommens in sprachlicher Hinsicht überkam sie jedoch erst in der Umgebung von Groß Strehlitz. Das Land kam ihnen zwar neu vor, da sie bereits keine Vorstellungen mehr von Schlesien nach über 110-120 Jahren seit der Auswanderung hatten, doch der sprachliche Ausdruck war ihnen äußerst vertraut, wie auch der Umgang von Menschen mit gleichen Familiennamen und deren Grabsteine auf Jahrhunderte alten Friedhöfen. Aus dem ersten Besuch in Europa blieb bis zum heutigen Tage diese Erfahrung haften, indem sie zwar behaupten „Polnisch“ zu sprechen, doch kein „Warschauerisch“ zu verstehen.
Diese Verwirrung von Bezeichnungen und Bedeutungen zwischen Schlesisch, Polnisch und Warschauerisch erfuhr ebenfalls Erzbischof Alfons Nossol bei seinem ersten Besuch in Panna Maria in den 1980er Jahren. Während seiner Predigt auf Polnisch wurde er nämlich unterbrochen mit der Bitte, nicht mehr „auf Warschauerisch“, sondern auf „Polnisch“ fortzufahren, denn die Menschen würden ihn kaum verstehen. Hierbei ist es deutlich zu erkennen, dass hinter der von den schlesischen Texanern gemeinten Bedeutung des Wortes „Polnisch“ sich eigentlich „Schlesisch“ verbirgt, für die es bis heute in Polen keinen Status einer Regionalsprache gibt, obwohl diese seit 2007 von der Kongressbibliothek der USA als Sprache anerkannt worden ist.
Neues Forschungsgebiet
Die komplexe Geschichte der schlesischen Texaner und ein sichtbar manipulativer Umgang mit historischen Quellen, die eher politische Ziele als das Interesse unserer entfernten Vorfahren verfolgten, veranlasste mich dazu, mich mit dem Thema zu beschäftigen. Oft reichte nämlich ein kurzer Kommentar oder Satzfragment aus, um daraus eine große Argumentationslinie zu erschaffen, die versucht hatte zu beweisen, wie „undeutsch“ die Oberschlesier seien, was gleichzeitig als Zeichen ihres „Polnischseins“ gedeutet wurde, ohne dabei die Eigenheit des kulturellen und mehrsprachigen Oberschlesiens zu reflektieren. Es sind oft Schlussfolgerungen, die einem einheimischen Oberschlesier lächerlich erscheinen, die aber dennoch in der Wissenschaft weiterhin gebraucht werden.
Es müssen Erläuterungen geschaffen werden, wie es dazu kam, dass man den schlesischen Siedlungen in Texas Namen wie „Kosciusko“ oder „Cestohova“ gegeben hat, ohne dass sie wissen, was der St. Annaberg oder wer Eichendorff ist, obwohl diese das Land ihrer unmittelbaren Herkunft kulturell und religiös stark geprägt haben. Es muss ein Narrativ entstehen, dass alle kulturell-sprachlichen Elemente, die Oberschlesien ausmachen, miteinander verbindet und es nicht als feindlich präsentieren. Dies ist mit einer gänzlichen Ausblendung des Deutschen geschehen, das den schlesischen Texanern die oft vorkommende deutsche Schreibweise ihrer Nachnamen erläutern würde: Dugosch, Nieschwietz, Brysch. Dies bedarf einer neuen Aufarbeitung und stellt ein neues Gebiet für die Schlesienforschung dar, das die Heimat nun nicht nur in einem europäischen Rahmen setzt, sondern auch global, mit Bezug auf Amerika, untersuchen kann.
Fortsetzung folgt.
Die weiteren Teile des Reiseberichts lesen Sie hier:
Relacja z podróży: U dalekich krewnych w Teksasie – część III
Nie po warszawsku, tylko po polsku
Kim są Ślązacy żyjący w USA i na ile śląscy, polscy czy niemieccy są dziś jeszcze potomkowie dawnych emigrantów? To pytanie zadał sobie pochodzący ze Strzelec Opolskich młody naukowiec Adam Kubik, który postanowił odwiedzić owych dalekich krewnych.
Od czasu, gdy osłabła fala emigracji do Teksasu i coraz mniej było korespondencji między Ameryką i Śląskiem, urwał się kontakt obu grup Ślązaków, tych zamorskich i tych europejskich. Wiara katolicka wywierała tak silny wpływ na zajmujących się rolnictwem śląskich Teksańczyków, że wielu z nich zostało wyświęconych na siostry zakonne i księży, a jeden z nich został nawet biskupem. Był nim John W. Yanta, który w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych starał się o nawiązywanie kontaktów z dawną ojczyzną swoich przodków, co zaowocowało na początek jego podróżami do Poznania i Krakowa.
Polacy czy nie?
Przeświadczenie o byciu Polakiem wpoili mu, podobnie jak wszystkim innym, począwszy od drugiego i trzeciego pokolenia, polscy duchowni, którzy przybyli do Teksasu. Fakt ten można prześledzić w oparciu o dokładną analizę źródeł, z treści pierwszych raportów sporządzonych przez polskich dyplomatów w USA na początku XX wieku dowiadujemy się bowiem, że Ślązacy wydali im się bardzo zgermanizowani i stwierdzili oni nawet, iż w gwarze śląskiej występuje wiele germanizmów („rzōndzymy po ślōnsku”), a Ślązacy wykazywali niejako brak polskich odczuć narodowych. Z kolei w raporcie sporządzonym 20–30 lat później znajdujemy opinię o tym, jak pięknie Ślązacy mówili po polsku („rzōndzymy po polsku”, chociaż ich język się nie zmienił) oraz że posiadali silnie wykształconą polską świadomość narodową.
W latach 1963/64 z gościnnymi wykładami na Teksański Uniwersytet Państwowy w Austin przybył urodzony na Górze św. Anny, a pracujący w Niemczech slawista Reinhold Olesch, którego zaproszono do odwiedzenia polskich osad w Teksasie. Ku swojemu zdumieniu stwierdził, że tamtejsi rzekomi Polacy posługiwali się jego ojczystym językiem, czyli śląskim, a przy tym gwarą Kobylorzów właściwą mieszkańcom ziemi annogórskiej. Nieco później, pod koniec lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia, do Panny Marii przybył urodzony w Katowicach, a pracujący w Opolu slawista Andrzej Brożek celem przeprowadzenia badań terenowych. To właśnie on jest autorem większości publikacji wydanych w latach siedemdziesiątych, niesionych duchem nacjonalistycznego polskiego komunizmu, do których odwołuje się większość źródeł amerykańskich.
Również Olesch ulegał narracji typowej dla okresu zimnej wojny, która miała nie siać niepokojów na linii Niemcy – Polska, jak to określiła prof. Joanna Rostropowicz. Niemniej jednak najbardziej istotne źródła wpisują się w nurt nacjonalistycznej propagandy, która nie przewidywała istnienia na pogranicznym Górnym Śląsku odrębnego języka czy osobnego kręgu kulturowego.
Pierwsza wizyta
W przekonaniu o swojej polskości, w latach siedemdziesiątych minionego stulecia pierwsza grupa śląskich Teksańczyków z biskupem Johnem W. Yantą na czele poleciała do Warszawy, aby poznać kraj swoich przodków. Członkowie delegacji przeżyli szok kulturowy, co okazało się dla nich trudne do zrozumienia, ponieważ wychodzili z założenia, że dobrze władają „ojczystą polszczyzną”, tymczasem będąc w domniemanej stolicy swoich przodków, byli często wyśmiewani jako „wieśniacy”. Drugim etapem podróży był Kraków, gdzie również natrafili na trudności w kontaktowaniu się. Dopiero gdy przyjechali do Katowic, zauważyli, że znaleźli się w językowo zrozumiałym dla siebie otoczeniu.
Poczucie dotarcia na miejsce w sensie językowym owładnęło nimi jednak dopiero w okolicach Strzelec Opolskich. Sama kraina wydała im się wprawdzie nieznana, gdyż po 110–120 latach od czasu emigracji nie mieli już wyobrażenia, jak wygląda Śląsk, jednak sam sposób mówienia miejscowych mieszkańców był dla nich nader swojski, podobnie jak fakt styczności z ludźmi noszącymi takie same nazwiska jak oni, jak również napotykania takichż nazwisk na nagrobkach liczących setki lat cmentarzy. Doświadczenia z owej pierwszej wizyty w Europie utrwaliły w teksańskich Ślązakach po dziś dzień przekonanie, że mówią po polsku, aczkolwiek „warszawskiego polskiego” nie rozumieją.
Tego właśnie pomieszania pojęć i znaczeń doświadczył w latach osiemdziesiątych podczas swojej pierwszej wizyty w Pannie Marii ks. arcybiskup Alfons Nossol. W trakcie wygłaszania kazania w języku polskim przerwano mu, prosząc, by kontynuował nie „po warszawsku”, lecz „po polsku”, gdyż ludzie prawie go nie rozumieją. Widać wyraźnie, że za znaczeniem słowa „polski” w rozumieniu go przez Ślązaków z Teksasu kryje się tak naprawdę język śląski, który do dziś nie ma w Polsce statusu języka regionalnego, podczas gdy – co ciekawe – w 2007 roku został uznany za odrębny język przez Kongres USA.
Nowa dziedzina badań
Złożoność dziejów śląskich Teksańczyków w połączeniu z ewidentnie manipulacyjnym podejściem do źródeł historycznych, służącym raczej celom politycznym aniżeli interesom naszych dalekich przodków, skłoniła mnie do zajęcia się tym tematem. Często bowiem wystarczył krótki komentarz czy fragment zdania, by na tej podstawie stworzyć całą linię argumentacyjną, poprzez którą starano się dowieść, jak bardzo „nieniemieccy” są Górnoślązacy, co jednocześnie interpretowano jako przejaw ich polskości, unikając przy tym wszelkich refleksji nad mnogością kulturowo-językową Górnego Śląska. Są to często konkluzje, które rdzenny Górnoślązak uzna za śmieszne, mimo to nadal znajdują one zastosowanie w nauce.
Należy opracować materiały objaśniające, jak doszło do tego, że śląskim osadom w Teksasie nadawano takie nazwy jak „Kosciusko” czy „Cestohova”, nie wiedząc, czym jest Góra św. Anny czy też kim jest Eichendorff, chociaż to właśnie takie miejsca i osoby wycisnęły silne piętno kulturowe i religijne na ziemi, z której bezpośrednio wywodzą się Ślązacy w Ameryce. Powinna się zrodzić narracja, która zaniechawszy antagonizmów, połączy wszystkie elementy kulturowo-językowe, które stanowią o specyfice Górnego Śląska. Na przykład dotychczas pomijano element języka niemieckiego, którego uwzględnienie pozwoliłoby objaśnić śląskim Teksańczykom często występującą niemiecką pisownię ich nazwisk: Dugosch, Nieschwietz, Brysch. Temat wymaga ponownego rozpracowania, stanowiąc nowy obszar badań dotyczących Śląska, który nie tylko pozwala rozpatrywać pojęcie małej ojczyzny w kontekście europejskim, lecz także badać go globalnie w odniesieniu do Ameryki.
Ciąg dalszy nastąpi.
Zdjęcia:
Tablica w miejscowości Panna Maria, podług której jest ona ponoć najstarszą polską osadą w Ameryce. Fot. A. Kubik
Śląski cmentarz w Teksasie, na którym można znaleźć liczne śląskie nazwiska. Fot. A. Kubik