Godne miejsce upamiętnień

10 stycznia w centrum Olsztyna uroczyście otwarto Park Pamięci Śródmieście. Jako punkt przesiadkowy łączy przystanek kolejowy Olsztyn Śródmieście z ulicą Partyzantów, upamiętnia znajdujący się tam dawny cmentarz ewangelicki i pochowanych na nim dawnych mieszkańców, a tym samym oferuje niejako mimochodem możliwość zapoznawania się z historią. Po roku intensywnych prac budowlanych odpowiednie wejścia są już otwarte.

Rok temu, 26 stycznia 2022 r., Rada Miasta Olsztyna wyraziła zgodę na zamontowanie tablic pamiątkowych z określonym napisem i formą, które miały zostać umieszczone w zaprojektowanym wówczas małym parku przy punkcie przesiadkowym Olsztyn Śródmieście (zob. „Wochenblatt.pl”, nr 8/2022). Prace projektowe zakończono w połowie grudnia, a oficjalne przekazanie do użytku miało miejsce 10 stycznia 2023 r.

Zaangażowanie na rzecz cmentarza

Na uroczystości otwarcia obecny był pastor kościoła ewangelicko-augsburskiego w Olsztynie Łukasz Stachelek, który tak wspominał pierwsze odkrycia: – To było na początku 2018 r., krótko po mojej inauguracji. Na ludzkie szczątki robotnicy natrafili podczas prac melioracyjnych na ulicy Partyzantów w pobliżu komendy wojewódzkiej policji. Natychmiast skontaktowałem się z prezydentem miasta.

Mimo zakończonych badań archeologicznych, które ujawniły 27 grobów, uczestnikom spaceru po mieście z Rafałem Bętkowskim z Muzeum Nowoczesności w Olsztynie w lipcu 2018 r. zdarzyło się natknąć na odsłonięte tam kości. W wyniku społecznego oburzenia z tego powodu Katolickie Stowarzyszenie „Święta Warmia” złożyło wniosek o wpisanie cmentarza do rejestru zabytków.

W ramach trójstronnego porozumienia pomiędzy władzami miasta Olsztyna, „Świętą Warmią” i parafią ewangelicko-augsburską wniosek został wycofany; w zamian miasto zobowiązało się do troskliwego traktowania grobów i doczesnych szczątków oraz upamiętnienia pochowanych.

Od braku pietyzmu do godnej pamięci

– Cmentarz był głównym cmentarzem protestanckim w latach 1873–1886 – wyjaśnia pastor Stachelek. – Do 1947 r. pochowano na nim ponad 1300 osób.

Jego późniejsza rozbiórka w latach 60., kiedy to zlikwidowano wszystkie cmentarze wyznaniowe, odbyła się bez dobrego wyczucia. – Pojedyncze osoby zmarłe rzeczywiście zostały ponownie pochowane, ale cmentarz został po prostu zniwelowany, usunięto nagrobki, nie ma żadnej dokumentacji dotyczącej jakichkolwiek ekshumacji – mówi Rafał Bętkowski. W imieniu Olsztyńskiego Stowarzyszenia Mniejszości Niemieckiej (AGDM) zebrał nazwiska pochowanych tam osób; głównym źródłem było Centralne Archiwum Ewangelickie w Berlinie.

O ile on sam przewidywał skromną formę upamiętnienia, realizowana obecnie koncepcja jest zakrojona na większą skalę. Oprócz pawilonu pamięci, na którego ścianach znajdują się tablice, oraz krzyża z otaczającym go lapidarium z resztek dawnych grobów we wschodniej części dawnego cmentarza powstał przestronny park publiczny. Obsadzone gabiony, konstrukcje z drutu i kamieni, przeplatają się z kolejnymi tablicami z nazwiskami, które są przejrzyście ułożone alfabetycznie i ułatwiają poszukiwanie zmarłych.

Na ukończoną obecnie piękną formę złożyła się roczna praca – np. wyburzenie stojących tam wcześniej garaży czy przeniesienie drenażu i innej infrastruktury podziemnej. – Planiści poszli tropem dawnej głównej alei cmentarza, która do dziś jest rozpoznawalna i oznaczona nowymi drzewami – mówi z uznaniem Rafał Bętkowski. Dodatkowo powstał tam parking krótkoterminowy oraz miejsca postojowe dla osób niepełnosprawnych.

Brakuje tylko ciepła wiosny, które sprawi, że rośliny w Parku Pamięci się zazielenią. Przechodnie w punkcie przesiadkowym Olsztyn Śródmieście z pewnością zgodzą się z pastorem Stachelkiem, który rok temu przewidywał, że ten park będzie „nie tylko przyjemnym miejscem upamiętnienia, ale i wizytówką miasta w tej lokalizacji”.

Uwe Hahnkamp