W ramach festiwalu literackiego „Atlantyda Północy II”, który odbył się na początku lipca w Olsztynie, Artur Sobiela zaprezentował w Instytucie Północnym im. Wojciecha Kętrzyńskiego wgląd w różne współczesne świadectwa z lat po zakończeniu II wojny światowej w 1945 r. Dla swoich słuchaczy przygotował film dokumentalny o regionie z 1947 r., przewodnik turystyczny po nim z 1948 r. oraz pierwszą mapę miasta Olsztyna z 1946 r.
Był to czas wskrzeszenia, początek nowego życia w zanikających Prusach Wschodnich, choć już z zupełnie inną ludnością niż wcześniej. Nowi mieszkańcy południowej części Prus Wschodnich, która przypadła Polsce i dziś tworzy województwo warmińsko-mazurskie, wciąż musieli się odnaleźć i szukali informacji, których dostarczały m.in. świadectwa prezentowane obecnie przez Artura Sobielę.
Odrodzone po wojnie
Centralnym punktem jego prezentacji był 16-minutowy film dokumentalny „Warmia i Mazury” Włodzimierza Puchalskiego z 1947 r. Choć opatrzony komentarzem, który mimo wcześniejszych konsultacji z mieszkańcami zawiera niezrozumiałe błędy merytoryczne i typowy dla tamtych czasów propolski patos, zdjęcia bardzo wyraźnie pokazują ówczesną sytuację. Portret może i jest przejaskrawiony, np. poprzez pominięcie wielkich hałd gruzu, ale dzięki wprawnemu oku reżysera Puchalskiego, który był przecież filmowcem przyrodniczym, piękno kultury i przyrody regionu zostało przedstawione w jak najlepszym świetle. Mieszkańcy, którzy ożywili tę ziemię, powinni być słusznie dumni ze swojego nowego domu.
Wartość wolności słowa
Dla kontrastu, autor książek dla dzieci Jan Grabowski w swoim przewodniku turystycznym „Mazury i Warmia” z 1948 r. formułował teksty z dużo mniejszą powściągliwością w realistycznym przedstawianiu stanu dzisiejszego województwa warmińsko-mazurskiego i z niewielkim szacunkiem dla tego, co wkrótce potem przestało być językowo dozwolone. Wkładał palec w rany, takie jak liczne zniszczenia i nierzadko mylone zmiany nazw miejsc i ulic. Przedstawił w pozytywny sposób protestanckich Mazurów, którzy z powodu nacisku na polskość i katolickość w filmie dokumentalnym zostali zmarginalizowani jako ludność. I zrobił to odważnie, zwięzłym, czasem szorstkim, ale bardzo literackim językiem, do którego nie przywykło się ani w oficjalnych przewodnikach turystycznych, ani później, w czasach stalinizmu.
Odważna prywatna inicjatywa
Na podstawie mapy miasta Olsztyna z 1946 r., pierwszej wydrukowanej w dużym nakładzie po II wojnie światowej, Artur Sobiela dokonał również przeglądu ponownego rozwoju miasta. Było ono wtedy znacznie mniejsze niż dziś, niektóre nazwy ulic w centrum były inne i padły ofiarą zmian nazw w kolejnych latach, ale szczególnie interesująca była żywa inicjatywa sektora prywatnego w tamtym czasie. Niezrażeni zbliżającymi się zmianami politycznymi w okolicy, które już wtedy były na horyzoncie, handlowcy i usługodawcy drukowali reklamy na mapie miasta. W ten sposób życie gospodarcze koncentrowało się niemal wyłącznie na ulicach wokół ratusza, a zwłaszcza na ulicy Pierwszego Maja, która do dziś nosi tę nazwę.
Podsumowując, Arturowi Sobieli bardzo dobrze udało się stworzyć interesujący obraz transformacji miasta Olsztyna i regionu po 1945 r. na podstawie trzech współczesnych świadectw i zabrać publiczność w podróż do tego czasu pełnego daleko idących zmian.
Uwe Hahnkamp
