In between

W miniony weekend (19–21 maja) na Górze św. Anny odbyła się trzydniowa konferencja zatytułowana „Granica polsko-niemiecka w okresie międzywojennym”. Oprócz wykładów naukowców z Polski i Niemiec w programie znalazła się również podróż studyjna po dawnym regionie przygranicznym na Górnym Śląsku.

Mniejszość niemiecka to zdyscyplinowana społeczność, nawet w niedzielne poranki pojawia się zmotywowana na wykładach – zauważyła z przymrużeniem oka prelegentka dr Magdalena Sacha z Uniwersytetu Gdańskiego na zakończenie wydarzenia. Prelekcję poprzedził dwudniowy intensywny program w ramach konferencji naukowej zorganizowanej przez Związek Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych w Polsce (VdG) we współpracy z Centrum Badań Mniejszości Niemieckiej w Opolu, która dotyczyła różnych zagadnień związanych z granicą polsko-niemiecką – zwłaszcza tą na Górnym Śląsku i Pomorzu – w latach międzywojennych.

Siedmiu prelegentów, osiem wykładów

Otwarto ją późnym piątkowym popołudniem (19 maja), bezpośrednio po 54. posiedzeniu Rady VdG, które od rana odbywało się również w Domu Pielgrzyma na Górze św. Anny. Moderacją zajął się Krzysztof Wysdak, członek Zarządu Powiatu Opolskiego.

Po słowach powitania ze strony przewodniczącego VdG Rafała Bartka oraz dyrektora Centrum Badań Mniejszości Niemieckiej dr. Michała Mathei, prof. dr hab. Dagmara Jajeśniak-Quast z Centrum Interdyscyplinarnych Studiów Polskich Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfurcie nad Odrą rozpoczęła merytoryczną część konferencji. W swoim wystąpieniu przedstawiła projekt badawczy „Zapomniana granica – polsko-niemieckie poszukiwanie śladów od Górnego Śląska do Bałtyku”, w ramach którego w maju 2018 r. wraz ze studentami odbyła dwutygodniową podróż studyjną wzdłuż dawnej granicy z Gliwic do Gdyni. W jej trakcie badacze poznali historię regionu przygranicznego, m.in. dzięki rozmowom z jego mieszkańcami. – Zdaliśmy sobie wtedy sprawę, że ludzi mieszkających w regionie przygranicznym nie da się zaszufladkować jako Polaków czy Niemców. To ludzie „in between” i często mają kilka tożsamości – mówi prof. dr Jajeśniak-Quast.

Do końca konferencji odbyło się jeszcze siedem wykładów. Doktor Bernard Linek z Instytutu Śląskiego w Opolu przedstawił swoje badania na ten sam temat w wykładzie pt. „Pierwsza Tragedia Górnośląska? Migracje – mniejszości – system wersalski”.

Historyk dr Mirosław Węcki z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach mówił o migracji do Zabrza (Hindenburg O.S.) w wyniku referendum na Górnym Śląsku w 1921 r. i podziału regionu w 1922 r.

Doktor Dawid Keller, historyk i archiwista z Siemianowic Śląskich (Siemianowitz-Laurahütte), w swojej prezentacji rzucił światło na niektóre osobiste historie i indywidualne losy z byłego polsko-niemieckiego obszaru przygranicznego w powiecie rybnickim.

Z kolei dr Jens Boysen z Collegium Civitas w Warszawie w swoim wystąpieniu zatytułowanym „Granica polsko-niemiecka (1920–1939) jako strefa wojskowa: „zimna wojna”, kontrola obszaru komunikacyjnego i polityka ludnościowa” umieścił ówczesną granicę między Niemcami a Polską w kontekście ogólnoeuropejskim i przyjrzał się m.in. aspektom gospodarki i geografii transportu.

Wspomniana na początku artykułu dr Magdalena Sacha wygłosiła dwa referaty. Z jednej strony zreferowała prace badawcze swoich kolegów z Instytutu Kaszubskiego w Gdańsku nad pomorskim odcinkiem granicy polsko-niemieckiej w latach 1920–1939, z drugiej zaś kulturoznawczyni przedstawiła wgląd we własną pracę, która dotyczy występowania tematyki granicznej w muzeach Pomorza.

Ostatni wykład wygłosił dr Michał Matheja. Mówił on o aktualnych i przyszłych projektach badawczych swojego ośrodka, w tym o projekcie analizującym sytuację językową członków mniejszości niemieckiej w Polsce. Projekt ten realizowany jest przez Instytut Socjologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach pod kierunkiem dr Justyny Kijonki.

Wycieczka studyjna, nabożeństwo i koncert

Konferencja obejmowała również punkty programu, które odbywały się poza salą seminaryjną. Na przykład w sobotnie przedpołudnie (20 maja) grupa ok. 60 obecnych kobiet i mężczyzn – z których wielu przyjechało z północnej Polski – udała się na krótką wycieczkę studyjną po Górnym Śląsku. – Celem tej wycieczki było przybliżenie uczestnikom dawnej granicy polsko-niemieckiej. Chcieliśmy dać im historyczne doświadczenie, ponieważ wszystko, co czytamy w książkach, zapamiętujemy lepiej, jeśli sami to kiedyś widzieliśmy – wyjaśnia przewodniczka Ewa Czeczor, która jest również kierownikiem archiwum w Centrum Badań Mniejszości Niemieckiej.

Przystankami na trasie wycieczki studyjnej były: dawne niemieckie komory celne w Ptakowicach (Ptakowitz), dobrze zachowany kamień graniczny w Reptach Śląskich (Repten), dawne osiedle dla Niemców, którzy wyemigrowali ze wschodniej części Górnego Śląska po plebiscycie w 1921 r., w Bytomiu-Stolarzowicach (Beuthen-Stollarzowitz) oraz kościół rzymskokatolicki pw. św. Józefa w Zabrzu (Hindenburg O.S). – Poprzez sakralny element kościoła św. Józefa chcieliśmy zilustrować wyzwania, z jakimi w tamtym czasie musiał mierzyć się również Kościół – mówi Ewa Czeczor.

Kolejnym specjalnym punktem programu, który wyprowadził uczestników z sali konferencyjnej w sobotni wieczór, było niemieckojęzyczne nabożeństwo w bazylice na Górze św. Anny, prowadzone przez wikariusza biskupiego Piotra Tarlińskiego.

Następnie odbył się około godzinny koncert – chór młodzieżowy Con Colore Niemieckiego Koła Przyjaźni w Toszku (pod dyrekcją Kariny Kupczyk) wystąpił wraz z Elara Classic Trio w składzie: Elżbieta Skrzymowska (skrzypce), Joanna Kania (klarnet) i Ariadna Łęcka (wiolonczela) oraz barytonem Oskarem Koziołkiem-Goetzem przed entuzjastycznie nastawionymi wiernymi.

W kontemplacyjnej atmosferze bazyliki i z muzyką klasyczną w uszach uczestnicy konferencji mieli okazję do głębszej refleksji nad skomplikowanym tematem granicy polsko-niemieckiej w okresie międzywojennym oraz do zastanowienia się nad treścią wykładów naukowych.

Beate Tur
Lucas Netter

Trzydniowa konferencja na Górze św. Anny została sfinansowana przez Konsulat Republiki Federalnej Niemiec w Opolu, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego oraz Fundację Współpracy Polsko-Niemieckiej. Patronat objął marszałek województwa opolskiego Andrzej Buła.